مشهد در بحران بی آبی

هنگامه طاهری
عبور از شرایط ورشکستگی آب و رسیدن به بحران بی آبی قطعا در زمان کوتاهی رخ نمی‌دهد بلکه حاصل سیاست گذاری های اشتباه و نا بخردانه طی دورانی متوالی  است. حال اگر خساست نزولات آسمانی را نیز به آن بیافزاییم قطعا برای برون رفت از بحران نیازمند برنامه ریزی های علمی با مشارکت مردمی خواهیم بود.
گفتگوی ما با «ناصر خلقی»پژوهشگر حوزه آب، استاد دانشگاه و فارغ التحصیل رشته منابع آبی از آمریکا درباره وضعیت آب مشهد و خراسان رضوی گویای وقایع در شرف وقوع ناخوشایندی است.
او می گوید:وضعیت آب مشهد جدا از وضعیت آب خراسان رضوی نیست و بررسی وضعیت آب مشهد را نمی توان منفک از شرایط دشت مشهد و جدای از سیاستگذاری های آبی کشور تجزیه تحلیل کرد.
او در این خصوص به وضعیت سد دوستی اشاره می کند و می گوید:سد دوستی می توانست ۱۲/۷ مترمکعب در ثانیه آب فراهم کند و باعث تامین ۴۸ تا ۵۰ درصد نیاز آبی شهر باشد.اما امروز ذخیره این سد را از دست داده ایم بطوریکه شرکت های آب و فاضلاب برای تامین آب مجبور به حفاری در شهر و دشت مشهد شده اند. آب منطقه ای هم مجبور شد تحت فشار بعضی نمایندگان مجلس و افراد، برخی مجوزهای حفاری را صادر کند.

🔻بحران‌ آب نتیجه سوء عملکرد
در خصوص چرایی رسیدنِ مشهد به بحران‌آب، نه تنها خشکسالی بلکه اداراتی همچون جهاد کشاورزی،شرکت آب و فاضلاب و شرکت آب منطقه ای نیز دخیل هستند . اگر چه در بسیاری موارد عملکرد آنها قابل تمجید است اما قطعا برای برنامه ریزی بهتر در راستای جلوگیری از وضعیت فعلی، با موانع یا سوء مدیریت مواجه بوده اند.در این خصوص ناصر خلقی اظهار می دارد: سالهای سال جهاد کشاورزی از ارایه یک الگوی کشت مناسب برای کشاورز که طبق آن بتواند  بهره وری را زیاد و سطح زیر کشت را کاهش دهد و  تضمین خرید مناسب از کشاورز غافل بود. در حالیکه اینها از جمله مواردی هستند که می‌توانستند نقش مهمی در صرفه جویی مصرف آب داشته باشند.
او علاوه بر این خاطر نشان می کند: وزارت نیرو می توانست از تغذیه مصنوعی در سایتهایی که امکان اجرای آن بود استفاده کند .حتی الان هم می تواند از تلفات آبی داخل سیستم انتقال آب شهری جلوگیری کند.چرا که در حال حاضر در کشورمان چیزی حدود چهار برابر سد امیرکبیر کرج یعنی حدود دو و نیم میلیارد متر مکعب فرار آب از همین سیستم ها داریم که معضل بسیار بزرگی است.
او اضافه می کند: انتظار داریم تا سال ۱۴۲۰ قادر باشیم چیزی در حدود ۸۵۰ هزار متر مکعب فاضلاب در مشهد تصفیه کنیم.اما مشکل پساب این است که آن آب تصفیه شده قابل شرب نیست بلکه فقط می تواند برای مواردی چون مواد غیر خوراکی،کشاورزی یا صنعت مورد استفاده قرار گیرد.

🔻راهکار به آب منطقه ای
به گفته این پژوهشگر منابع آبی ، شرکت آب منطقه ای می تواند ۷۰ درصد آب مصرفی کشاورزان از چاه هایی در غرب و شمال غربی شهر مشهد خریداری و تصفیه کند اما به گفته آب منطقه ای خراسان رضوی برای این کار بیش از هفت هزار میلیارد تومان اعتبار لازم است. حال آن که اینک‌ بیش از ۵۰۰  حلقه چاه اطراف مشهد وجود دارد و با توجه به وضعیت بی آبی ، تابستان ۱۴۰۳ این تنها راهکار وزارت نیرو و آب و فاضلاب است.
به گفته او مدیریت بحران آب نیازمند مهندسی است و مهندسی بیش از آن که یک علم باشد، هنر است . هنر بکار گیری اصول علمی در ارایه سه هدف اساسی برای به اتمام رساندن یک پروژه در زمانی کوتاه که از لحاظ فنی و ایمنی هم به خوبی اجرا شده باشد.اما ببینید ما چه کاری در مورد تامین آب انجام داده ایم که بتوان به آن مهندسی هنرمندانه گفت؟

🔻فاجعه فرونشست
به طور قطع حفاریهای مختلف باعث خالی شدن سطح زیرین خاک شده و منجر به فرونشت زمین می شود .این اتفاق زمانی تشدید می شود که تعداد چاهها به حدی برسد که در زیر زمین بهم وصل شوند.
این پژوهشگر منابع آبی در این مورد معتقد است :متاسفانه ما صورت مساله را پاک کرده و راحت ترین کار را انتخاب کردیم که همان حفر چاه در داخل پارکها، شهر یا حتی مدارس است.
او می گوید:  من به شدت نسبت به حفاری مدارس انتقاد دارم. چرا باید بصورتی عمل کنیم تا کار به جایی برسد که دیوار مدرسه را خراب کرده وبا دستگاه اقدام به حفر چاه کرده و احتمال خطر فرو نشست را برای دانش آموزان فراهم کنیم؟
او هشدار می دهد: چاههای غیر مجازی که شبانه با دستگاه های  بدون کد و انگ زده می شوند ، از نظر احجام بهره برداری و تعداد و عمق قابل آمارگیری نیستند. آنچه هم که عنوان می شود بر حسب حدس و گمان است .
خلقی بیان می کند:فلسفه آماربرداری این است که آماربردار با جی پی اس و سایر وسایل کنار چاه، موقعیت میزند.اما کسی که چاه غیر مجاز زده اجازه نمی دهد کنار چاهش جی پی اس بزنند.البته خوشبختانه این چاه ها بخاطر اینکه به صورت قاچاق زده می شوند فرصت توسعه پیدا نکردند و بسیاری از آنها لوله گذاری نشدند لذا از نظر عمق و احجام بهره برداری قابل مقایسه با چاه های مجاز نیستند. با این حال وزارت نیرو همیشه مشکل را به چاه های غیر مجاز ربط می دهد.

🔻کنترهای هوشمند
به گفته او کنتورهای هوشمند مناسب ترین وسیله برای کنترل اندازه گیری و بهرداری چاههاست.اما با توجه به تجربیات میدانی، این کنتورها  نتوانسته اند جلوی اضافه حفاری و برداشت چاههای غیر مجاز را بگیرند. چنان که از وقتی کنترهای حجمی و هوشمند نصب شده اند،تعداد چاههای غیر مجاز نسبت به قبل در بعضی جاها دو برابر و در برخی جاها چند برابر شده است.
ناصر خلقی معتقد است چون کشاورزانو متولیان مدیریت آب و خاک کشور طی ده ها یال نتوانستند از آب به کونه ای بهینه در جهت ارتقا بهره وری استفاده نمایند همواره تشنه آب بوده اند  و همین امر باعث حفر چاههای غیر مجاز می شود.
او خاطر نشان می کند: تا وقتی حکمرانی خوب آب وجود نداشته باشد و مردم در تصمیم گیری ها مشارکت نکنند، کوچکترین اعتمادی به جهاد کشاورزی و وزارت نیرو نخواهند داشت.لذا باید مدیریت مشارکتی سرلوحه کار دولت قرار بگیرد که اگر غیر از این باشد،صحبت از توسعه پایدار فریبی بیش نیست.