نابودی تاریخ 4 هزارساله خراسان شمالی در کوره‌های آجرپزی

علی نژاد
خاک محوطه باستانی «ریوی» مانه و سملقانٰ خراسان شمالی انسان ها را به اعماق تاریخ چهار هزار ساله ای می برد که رازهای زیادی را در خود نهفته است، اما در کمال ناباوری این خاک سر از کوره‌های آجرپزی در می آورد تا دیوار خانه‌های مردم محلی را بالا ببرد.
خاک را خشت می زنند و به کوره می برند تا آجر شود و سپس همین آجرها را کامیون کامیون بار می زنند و به شهرهای اطراف ارسال می کنند.
کسی چه می داند که این آجرها با خاکی ساخته شده است که قدمت آن به هزاره های باستانی بازمی گردد و ده ها برج و بارو را در آغوش خود پنهان کرده و مامن و مدفن زنان و مردانی است که در حاشیه توفان‌های جنگ و صلح در شهر باستانی چهار هزار ساله ریوی زیسته اند.
محوطه ای که بناهای زیرخاکی آن اکنون به همت باستان‌شناسان تک به تک از اعماق خاک خارج شده است و مرمت می شود و در معرض دید مردم قرار می گیرد و آخرین آن هم مرمت ساختمان خشتی موسوم به خزانه بود که از تابستان ۱۳۹۶ و همزمان با کاوش‌های باستان‌شناسی حفظ، مرمت و احیای آن آغاز شد تا این که بخش آخر این طرح بزرگ امسال به پایان رسید.
محوطه باستانی ریوی، گستره ای ۱۱۰ هکتاری با ۹ فصل کاوش است که این کاوش ها قدمت آن را به عهد مفرغ مربوط می کند و کاوش های این اثر بیانگر این است که این محل یک ساتراپی هخامنشی و یکی از مهم‌ترین استقرارگاه های تاریخی در شمالشرق کشور است که بقایای باستان‌شناسی از دوره‌های مفرغ، آهن، هخامنشی، اشکانی، ساسانی و اسلامی را در خود جای داده است.
این محل در سال ۱۳۴۶ با شماره ۷۲۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و هفت فصل از کاوش‌های این محوطه تاریخی با همکاری باستان‌شناسان آلمانی به انجام رسید و ۲ فصل دیگر نیز با توجه به همه گیری کرونا و عدم امکان حضور آلمانی ها، توسط هیات باستان‌شناسی کشور اجرا شد.
ریوی این روزها حال و روز خوشی ندارد و پیکر این محوطه باستانی زخم خورده از برج های آجرپزی است که در طی سال ها خاکش را از این میراث چهار هزار ساله تغذیه می کردند، اگرچه در سال های اخیر فعالیت این کوره های آجرپزی ممنوع شده است ولی این عمل در حکم «نوشدارو بعد از مرگ سهراب است.»
ریوی؛ دری ناشناخته به سوی تاریخ هخامنش
سال ها بود که در مورد قدمت محوطه باستانی ریوی زیاد شنیده بودم اما امسال شرایط فراهم شد تا به همراه جمعی از عکاسان و کارشناسان میراث فرهنگی خراسان شمالی برای بازدید از این میراث چهار هزار ساله به شهرستان مانه و سملقان سفر کنم.
در یک روز گرم تابستانی از بجنورد مرکز خراسان شمالی به سمت غرب حرکت کردیم و پس از حدود ۵۰ کیلومتر به شهر آشخانه مرکز شهرستان مانه و سملقان رسیدیم و پس از طی ۲ کیلومتر در مناطق شمالی این شهر کورهای آجرپزی رخ نمایی می کند و در بدو ورود به ریوی، خاک و آجر به چشم می خورد ولی ما کمر به اکتشاف این محدوده می بندیم و به گوشه و کنار آن سر می زنیم.
در این گستره تاریخی می توان آثار ۹ فصل کاوش باستان‌شناسی را مشاهده کرد؛ اما آنچه برای بیننده تعجب آور و متاثر کننده است کوره های آجر پزی هستند که در مرکز و جنوب این گذرگاه تاریخی سر برافراشته اند و در کنار آن ها چیدمانی از آجرها دیده می شود که چندین متر ارتفاع دارد که در همان ابتدای ورود به این گستره، چون خراشی بزرگ بر چهره تاریخ به چشم می خورد و آزار دهنده و سوال برانگیز است که چرا در محلی با این قدمت باید کوره های آجر پزی فعالیت کنند.
چندین نفر در این محل مشغول به کارند و تپه هایی از خاک را قالب می زنند و در کوره ها می پزند تا خشت های ریوی آجر دیوارهای خانه های مردم شود.
۳۶ هکتار خاک باستانی در کوره های آجرپزی
گفته می شود که فعالیت های کوره‌های آجرپزی از سال ۱۳۶۰ در این محل آغاز شد و در طول ۳۰ سال این کوره ها خاک این محل را به توبره کشیدند و آجر کردند و چه بسا خشت به خشت خانه هایی که در این سال ها ساخته شد، هر یک رازهایی از مردمانی در دل خود دارد که بقایای آن ها در گستره ای به وسعت ۱۱۰ هکتار و به قدمت چهار هزار سال وجود داشت.
اگر چه نمی توان به مالکانی خرده گرفت که صفر تا صد کار آن ها با مجوزهای قانونی انجام شده است اما غفلت و نادیده گرفتن قوانین توسط مسوولان موجب شد تا در طی سه دهه فعالیت این کوره ها ۳۳ درصد(۳۶ هکتار) از محوطه باستانی ریوی از بین برود.
کارشناسان بر این باورند که فعالیت این کوره ها یکی از تپه های مرکزی و مهم تاریخی را به طور کامل و در حدود سه چهارم از یک تپه دیگر را نیز تخریب و محو کرده اند که در نقشه های هوایی در سال‌های قبل از تخریب واضح است و اکنون نمایان نیست.
اگرچه نمی توان منکر فعالیت ها و پیگیری های دلسوزان میراث فرهنگی و مسوولانی شد که بعد ها در شهرستان و استان حضور یافتند و با توجه به درک اهمیت این محوطه باستانی برای جلوگیری از ادامه خاکبرداری ها و تخریب این اراضی اقدام کردند.
مالکان؛ اراضی تعیین تکلیف شود
با توجه به اهمیتی که کاوش های ریوی در روشن شدن زوایای تاریک تاریخ در شمالشرق کشور دارد، اقدامات زیادی از بدو تاسیس خراسان شمالی در سال ۸۳ برای توقف فعالیت در این محوطه انجام شد، اما این محدوده مالکان زیادی دارد که کشاورزند و جلب رضایت آن ها برای توقف فعالیت ها کار سختی است.
یکی از کشاورزان این محدوده که مایل به ذکر نام خود در این گزارش نیست در این‌باره می افزاید: این محدوده دارای بیش از ۳۰ مالک کشاورز است و اکنون بخشی از فعالیت های کشاورزی آن ها محدود شده است و در این محوطه به جزء فعالیت های کشاورزی که فقط در سطح خاک انجام می شود، هر فعالیتی ممنوع است که این موجب سردرگمی ما شده است.
وی با بیان اینکه اراضی محدوده ریوی در مالکیت پدران و اجداد آن ها بوده است می گوید: ما مالکان خواهان تعیین و تکلیف و فروش اراضی خود در این محل هستیم،حتی مالکان کوره های آجرپزی نیز با وجود هزینه هنگفت برای خرید تجهیزات و زمین، فعالیت های خود را متوقف کرده اند؛ با این حال مسوولان نیز باید شرایط ما را درک کنند و این اراضی را تعیین تکلیف کنند.
میراث؛ فعالیت کوره ها ممنوع است
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی در این زمینه می گوید: کوره های آجرپزی در طی سالیان گذشته ۳۳ هکتار از محوطه تاریخی تپه ریوی را تخریب کرده است اما با فعالیت این اداره کل طی ۱۰ سال گذشته در این منطقه، شرایط و ضوابطی برای فعالیت کوره ها اتخاذ شد تا از ادامه تخریب ها جلوگیری شود ،به طوری که خاک برداری توسط این کوره ها در این منطقه به طور کامل ممنوع شده است و اکنون خاک این کوره ها از مکان های دیگر تامین می شود.
علی مستوفیان می افزاید: بخش های تخریب شده نیز محافظت می شود و مذاکراتی با سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی انجام شد تا این کوره ها به خارج محوطه انتقال داده شوند.
وی می افزاید: در حال حاضر یکی از این کوره ها تعیین تکلیف شده است و با توجه به اجرای طرح گردشگری در این منطقه باستانی، این واحدهای آجرپزی با تغییر کاربری، تولید کاشی سنتی را در دستور کار قرار دهند.
ریوی بخش بزرگی از زوایای تاریخی را در دل خود پنهان کرده است و مشخص نیست در قسمت های تخریب شده چه مقدار از شواهد تاریخی از بین رفته است.
در هر حال آن چه در این محل روی داد و تمام اقدامات کشاورزی و دیگر فعالیت های اقتصادی که به تخریب ۳۳ هکتار از این محوطه انجامید؛ قابل جبران نیست و اکنون باید به فکر بود تا پس از این شاهد تخریب های دیگر در این محل و دیگر گستره های تاریخی خراسان شمالی نباشیم.
اهمیت ریوی
رییس پایگاه میراث فرهنگی ریوی و سرپرست هیات باستان‌شناسان درباره ۹ فصل کاوش این گستره باستانی می گوید: محوطه تاریخی ریوی یکی از مهم‌ترین محوطه‌های دوران تاریخی شمالشرق کشور واقع در نزدیکی روستای نجف در شهرستان مانه و سملقان است که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
سیدجواد جعفری می افزاید: محوطه باستانی ریوی که ۱۱۰ هکتار گستره دارد به عنوان قدیمی ترین استقرارگاه انسان در شمالشرق کشور است که قدمت آن با توجه به شواهد تاریخی به عصر مفرغ باز می گردد.
وی با بیان این که کاوش های باستان شناسی شواهد آثار یک استقرار قوی در این دوران را نشان می دهد، می گوید: «اشک» نخستین پادشاه پارت در شهری به نام آساک تاجگذاری کرد و نام این شهر بارها در متون تاریخ به کار برده شده و با توجه به محدوده و شواهدی که در این شهر پیدا شده است، احتمال می رود که این نقطه همان آساک تاریخی باشد اما باید شواهدمان تکمیل شود.
جعفری می افزاید: در این گستره، شهری زیر خاک خفته است که کاوش های ما آثاری از امپراتوری های هخامنشی، ساسانی و اشکانی و حتی عهد مفرغ را در آن یافته اند.
جعفری با بیان این که بیش از ۵۰ سال از ثبت این محوطه در فهرست آثار ملی خراسان می گذرد، می گوید: اگر چه بخشی از این محوطه تخریب و تصرف شده است اما در باقیمانده این محوطه آنقدر شواهد قوی باستان‌شناسی وجود دارد که به ادامه کار لطمه وارد نمی کند.
وی قدیمی ترین بخش این محوطه را گورستانی می داند که قدمت آن به سه هزار و ۷۰۰ سال قبل باز می گردد و در این مورد می گوید: از حفاری این محل ۱۲ اسکلت انسان پیدا شد و همچنین ۹۰۰ قلم اشیای باستانی نیز یافت شده است که در موزه مردم شناسی بجنورد نگهداری می شود.
این باستان‌شناس می گوید: از این مکان که محل انبار گردانی بوده خمره هایی مهر و موم شده با امضاء پیدا شد که این امضا ها ما را به تعاملات اجتماعی و اقتصادی آن دوره می رساند.
از یکهزار و ۳۱۵ اثر تاریخی شناخته شده خراسان شمالی ۶۵۵ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که ۵۱۱ مورد آن اثر تاریخی، ۵۴ اثر طبیعی، ۷۵ اثر ناملموس و ۲۰ اثر منقول تاریخی است.
خراسان شمالی در شمال شرق کشور واقع شده است و بر اساس آخرین آمار سرشماری جمعیت این استان ۸۶۳ هزار نفر است.
این استان سکونتگاه اقوام کرد، ترک، ترکمن، تات، لر و بلوچ است