دارالحکومه سردار مفخم

هانیه سادات جوشنی

آینه‌ خانه مفخم یا دارالحکومه سردار مفخم از بناهای دوره قاجار در شمال شهر بجنورد است که در دهه ۱۲۵۰ خورشیدی هم‌ زمان با حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمد خان شادلو معروف به سردار مفخم به منظور ستاد فرماندهی وی در بجنورد در دو طبقه با مساحتی حدود ۲۰۰۰ متر مربع ساخته شده است. مشهور است که طراحی نقشه ساختمانی آیینه خانه به دست میرزامهدی خان شقاقی (ممتحن الدوله)، نخستین مهندس معمار ایرانی که از دانشکده معماری پاریس فارغ التحصیل شده بود، انجام شد.

مصالح به کار رفته در این بنا شامل آجر، ماسه، آهک و گچ بوده که به منظور رعایت اصول معماری در زیرسازی و پی آن سنگ به کار رفته است. همچنین چوب روسی به صورت عمودی و افقی نیز به منظور استحکام بنا به کار گرفته شده است. آیینه‌ خانه، توسط فضای سبز محدودی از جمله گل‌ کاری و احداث چپر و پرچین از کل مجموعه دارالحکومه جدا شده است. بنای مزبور دارای پلانی آزاد است که رعایت نظام هندسی، وجود تقارن و الهام‌ پذیری از معماری غرب از جمله استفاده از کاشی هفت‌رنگ در ساخت آن به وضوح دیده می‌شود. در ساخت نمای آیینه‌خانه از کاشی در سه تکنیک هفت‌رنگ، معقلی و اسلیمی استفاده شده است. ساختمان دارای سه درب ورودی در اضلاع شمالی ورودی اصلی، غربی و شرقی است که هر سه به راهرویی در طبقه اول منتهی می‌شود.

این بنای معروف با بناهای دیگری از جمله عمارت کلاه‌ فرنگی و حوضخانه، در باغ بزرگی قرار دارد که مجموع آن‌ها مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل داده است و به عنوان فضای اداری و دیوانی برای انجام دیدارهای رسمی سردار مفخم با رجال سیاسی عهد قاجار و نیز برگزاری مراسم تشریفات نظامی و رایزنی درباره مسائل سیاسی و اجتماعی سران ایل مناطق تحت حکومت، استفاده می‌شده ‌است. عمارت مفخم ۳۲ اتاق و دو تالار با آینه‌کاری‌ها، کاشی‌کاری‌ها و گچبری‌های بسیار زیبا و تماشایی دارد و یکی از آثار بی‌نظیر عصر ناصرالدین شاه محسوب می‌شود. آیینه خانه مفخم (تالار آیینه) که هم اکنون به عنوان موزه ی اسناد و نسخ خطی از آن استفاده می شود، محور اصلی این ساختمان است که در طبقه دوم قرار گرفته و از طریق دو رشته پلکان انتهای شرقی و غربی راهروی طبقه اول قابل دسترسی است. این اتاق، سه در از جنس چوب صندل دارد که با استخوان ترصیع شده اند. در ازاره تالار سنگ مرمر مرغوب به کار رفته و بلافاصله از بالای آن آیینه کاری شروع شده و تمام بدنه و سقف تالار را دربرگرفته است.

در این آیینه کاری‌ها ۱۷ طرح مختلف شامل طرح‌های زیبای هندسی و گیاهی، طرح چهل چراغی که در وسط تالار آویخته بوده و نیز نمای بیرونی آیینه خانه به طرز استادانه‌ای اجرا شده است. گرداگرد بخش فوقانی دیوارها، در قسمت قرنیز ردیفی از عکس‌های قدیمی شامل عکس ۱۳۴ تن از رجال سیاسی و شخصیت‌های برجسته‌ی دوره صفوی و قاجار در زیر قاب‌های شیشه‌ای نصب شده است. علاوه بر این‌ها ۱۳ قاب خوشنویسی شده به خط نستعلیق و شکسته نستعلیق به طرز مشابهی بر روی دیوار ضلع جنوبی تالار نصب شده بود که پس از انجام عملیات مرمت از جای خود برداشته شده و اکنون در گنجینه‌ی موزه نگهداری می شود. در این قاب‌ها آیاتی از قرآن کریم به‌طرز زیبایی نوشته و تذهیب شده که در یک نمونه امضای کاتب با عبارت «راقم عبدالعلی ۱۲۲۶ هجری قمری» قابل تشخیص است. نام ساختمان آیینه‌خانه برگرفته از همین تالار آیینه است.