صدسال به این سال ها

صدسال پیش در چنین روزهایی شهر مشهد که نسبت به این روزها بسیار کوچکتر بود صاحب یک مغز متفکر بنام بلدیه شد. بلدیه درواقع سوغاتی است که ناصرالدین شاه قاجار از فرنگ با خود آورد.

محمد بی طرفان در کتاب «مدیریت شهری نوین در ایران» که به تجربه انجمن‌های بلدی در دوره مشروطیت می پردازد آورده است: این شاه قاجاری در بازگشت از سفر دوم فرنگ، فردی ایتالیایی را به اسم کنت دمنت فرت به ایران آورده و به تشکیل اداره پلیس در تهران مامور می‌کند. دستورالعمل بلدیه و نظمیه به قلم کنت است. البته پیش از این ها نیز ساختاری به نام احتسابیه به امور شهر رسیدگی می کرد و این نهاد در اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم قمری پا گرفته است.

ماجرای گرفتن عوارض از شهروندان برای رسیدگی به امور شهر نیز براساس الگوی غربی آن از همان سال ها کلید خورد و مردم باید بصورت سالیانه هزینه ای مشخص پرداخت می کردند. دولت نیز برای اداره امور شهر هرساله بودجه ای را پرداخت می کرد. اداره احتسابیه که زیرنظر نظمیه فعالیت می کرد کم کم مستقل شد و اولین مجلس دوره مشروطیت قانون بلدیه با هدف نفوذ این جریان در شهرها پایه گذاری شد و درواقع عصر نوینی در تحول چهره ایران آغاز شد. بعدها در سال 1309 هجری شمسی قانون بلدیه دچار دگرگونی شد و انجمن بلدیه شکل گرفت که از میان خود شهردار را انتخاب می کردند؛ این انجمن نیز توسط مردم شکل می گرفت و بلدیه نیز توسط وزارت داخله نظارت می شد. چیزی شبیه شورای شهر کنونی که  ساختاری بسیار ابتدایی نسبت به امروز داشت. جالب اینجاست که اولین بخش هایی که در بلدیه شکل گرفت، اداره تنظیف و اطفائیه بود که نشان دهنده اهمیت این دو حوزه است.

اداره فخیمه بلدیه

ساختار بلدیه نیز از اداره مرکزی شامل:  دایره کابینه، شعبه پرسنل، ضبط، ارسال مراسلات، قسمت صنعتی، نشریات، تشریفات، گارد بلدی و مباشرت؛ اداره صحیه عمومی شامل: دایره پرورشگاه، پست‌های امدادی، دارالرضاعه، زایشگاه، مریضخانه، دارالمجانین، دایره فنی، دایره روشنایی، قسمت اطفائیه، قسمت نقلیه، و قسمت میاه؛ و اداره محاسبات نیز شامل شعبه ملزومات، محاسبات میاه، اداره ارزاق و اصناف تشکیل می شد.

نام بلدیه در سال 1314 با تشکیل فرهنگستان زبان به شهرداری تغییر یافت. نکته جالب دیگر اینکه پیش از تشکیل تمام این ساختارها، خود مردم عهده دار اداره امور شهر بودند و بر اساس سنت ها، عادت ها و آداب و رسوم محدوده زندگی خود را اداره و تمیز می کردند اما با گسترش شهرها این مسیر عوض شد.

مشهد از 100سال پیش

مشهد در سال 1297 دارای بلدیه شد و درواقع یکی از اولین شهرهای ایران است که صاحب ساختار و سازمان برای اداره خود شد. شهری با 6یا 7 محله که امروزه نیز برخی از آن ها مانند پایین خیابان با شکل و شمایلی متفاوت از گذشته، وجود دارند. براساس اطلاعات جمع آوری شده در کتاب « نفوس ارض اقدس یا مردم مشهد قدیم» این شهر در آن سال ها نزدیک به 60هزار نفر جمعیت داشته است و بسیاری از مناطق کنونی احتمالا حتی در ذهن متولیان گسترش شهر نیز وجود نداشته است.

مشهد از اولین شهردار خود که سرتیپ کاشف‌الملک نام داشته است تا شهردار امروزش یعنی تقی زاده خامسی، 67 مرد را در کسوت مدیریت دیده است که کوتاه ترین زمان آن مربوط به دوره 15 روزه سرپرستی هادی قمصریان و بلندترین آن مربوط به مهندس پژمان با 6 سال ریاست بر نهاد اداره کننده شهر است.

این شهر تحولاتی گسترده و عظیم به خود دیده است و مشهد امروز شامل 13 منطقه وسیع شهری است که براساس طرح جامع از این نیز بزرگتر می شود. شهرداری امروز، تشکیلاتی عریض و طویل و پیچیده است که  فعالیت های مهمی در زمینه اقتصاد، ورزش، فرهنگ و هنر انجام می دهد و بیش از 15هزار نفر در آن مشغول کار هستند. مشهد با جمعیتی در حدود 3میلیون و دویست هزار نفر و بیش از 350 کیلومتر وسعت امروزه دومین کلانشهر ایران و قلب مذهبی و گردشگری کشور است. شهرداری این شهر سالانه به 25 میلیون زائر و گردشگر خدمات ارائه می کند که این میزان هرسال افزایش می باید و نشان دهنده جایگاه این نهاد در بین تمام شهرداری های کشور و سختی کار بالا در این شهر است.

تشکیل شورای اسلامی شهر و آغاز عصری جدید

همانطور که گفته شد پیشینه تشکیل شوراهای شهر امروزی به دوره اول مجلس شورای ملی در دوران مشروطه و تشکیل انجمن بلدیه برمی گردد اما عصر نوین آن در قالب شوراهای اسلامی شهر و روستا از سال 1377 و اولین انتخابات آن آغاز شد. تا امروز 5 دوره از عمر شورای شهر می گذرد و این نهاد تصمیمگیری، پلی برای مشارکت مردم در اداره شهر است.

گزارشی از صادق شیخی