بلندترین شب سال خود را چگونه گذراندید؟

مهناز اصغری

این پرسشی است که تا پیش از این پاسخی مشخص داشت. اما امسال چالشی بود که هر کسی به نوعی آن را از سر گذراند. سال ها و قرن ها است که خانواده‌های ایرانی شب یلدا را جشن گرفته و دور هم جمع می شوند. بلندترین شب سال همواره بهانه‌ای بود که شبی را بدور از هر دغدغه‌ای حافظ بخوانیم و شعر و موسیقی و جشن و سرور سردهیم.

اما حالا ماه‌ها است که زنگ خطر کرونا به صدا در آمده و برگزاری دورهمی‌های خانوادگی را از ایرانیان گرفته است و امسال دور همی شب یلدا به یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌های مسئولین تبدیل‌شده بود که خوشبختانه بسیاری از شهروندان خطر را احساس و از این دورهمی ها پرهیز کردند. اما در مقابل نیز عده ‌ اندکی بی‌احتیاطی‌ کردند و بی‌توجه به اینکه زمانی که از مجلس دورهمی بیرون می‌آیند، اسباب گرفتاری خود و دیگران از جمله کادر درمان را فراهم می‌کنند، یلدا را بر همان روال رسومات سال‌های قبل اجرا کردند.

بهادری: تاریخ نیز سراسر تغیییرات است و به مانند امسال که نتوانستیم مراسم بلدا یا نوروز و سیزده بدر و… را برگزار کنیم، کم نبوده است

نگاهی به تاریخ به ما نشان می‌دهد که با کمرنگ و کوچک برگزار کردن برخی آئین‌ها، صدمه‌ای جدی به تاریخ فرهنگی آن وارد نمی‌شود، چراکه رسومات ریشه در باورهای ما دارد و اگر امسال تمام مراسمات خود را تاکنون در انزوا برگزار کردیم، نباید فراموش کنیم که این مشکل ماندگار نیست و هر سربالایی، با سراشیبی همراه است.

یلدا، شروع روشنایی روز و پایان تاریکی

یک پژوهشگر فرهنگی در این زمینه می‌گوید: آیین‌ها و رسومات به تاریخ ما ریشه و اصالت می‌دهد و میراثی است که هویت را برای کودکان و نوجوانان روایت می‌کند.

کاظمی می‌افزاید: هرچند که برگزاری رسومات در این روزگار بی انگیزه، به تقویت روحیه جامعه منتهی شود، اما برگزاری آن باید ضرباهنگ زندگی و شرایط ایمنی و سلامت هماهنگ باشد. بنابراین با حفظ آن در محفل خانوادگی کوچکتر هم توانستیم رنگ و بوی آن را حفظ کنیم و هم توانستیم باری مضاعف بر دوش جامعه و علی الخصوص کادر درمان نگذاریم.

وی با اشاره به ریشه برگزاری جشن یلدا در تاریخ می‌گوید: جشن یلدا، جشن امید شروع روشنایی روز و پایان تاریکی است. پیام رفتن تیرگی و طلوع صبح است. درواقعیلدا، هویت مردمانی است که از آغاز زمستان به استقبال بهار می‌روند. هویت مردمانی که تسلیم سیاهی و سردی نشده و اراده خود را به جشن خورشید برده‌اند.

این مدرس دانشگاه تصریح می‌کند: امسال نتوانستیم در کنار هم باشیم، اما این فقط یک اتفاق است و اتفاقات نیز گذرا! تاریخ بارها دستخوش اتفاقات گوناگون بوده اما هیچکدام نتوانسته است که رسومی که ریشه در فرهنگ ما دارد را نابود کند.

وی در پایان‌بندی صحبت‌های خود مطرح می‌کند: بالندگی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها در پاسداشت آیین‌های فرهنگی است و بی‌توجهی به آن حاصلی جز نابودی نخواهد داشت. ما زنده‌ایم که آداب و رسومی را بیافرینیم تا عشق و عاطفه و امید باقی بماند.

تکرار تاریخ

یک تاریخنگار نیز با اشاره به تکرار تاریخ و ناتوانی مردم در برگزاری مراسم متداول بیان می‌کند: انسان از ابتدای خلقت به دورهم بودن و زندگی اجتماعی خو گرفته، چراکه انسان ذاتاً موجودی اجتماعی است. اما تاریخ نیز سراسر تغیییرات است و به مانند امسال که نتوانستیم مراسم بلدا یا نوروز و سیزده بدر و… را برگزار کنیم، کم نبوده است.

بهادری با اشاره به اینکه در تاریخ ایران مواردی وجود داشته که به خاطر مسائل مختلفی از جمله جنگ، بیماری و قحطی دورهمی شب یلدا و سایر جشن‌ها برگزار نشده و یا کم‌رنگ برگزار شده است، می‌گوید: در جنگ جهانی اول که انگلیسی‌ها و روس‌ها تمام ایران را اشغال کردند، حدود نیمی از جمعیت کشور بر اثر قحطی و بیماری جان خود را از دست دادند. در جنگ جهانی دوم نیز که ایران در اشغال آمریکا، روسیه و انگلستان بود، حدود یک سوم جمعیت ایران بر اثر قحطی و بیماری جان باختند. بی‌شک در آن سال‌ها هیچ کدام از آئین‌ها انجام نمی‌شده است. اما ضربه‌ای به بدنه حفظ فرهنگ و سنن ما وارد نکرده است.

این مدرس دانشگاه می‌افزاید: همچنین در دوره‌های تاریخی مختلفی که کشور درگیر وقوع زلزله یا سیل، بیماری‌های مختلفی نظیر وبا، طاعون و… بوده و بلایا بین مردم گسترش پیدا کرده بود، مراسمات برگزار نمی‌شد. چراکه این عوامل باعث می‌شد بسیاری از مردم نتوانند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و در راس آن برای دوری از بیماری، از تجمعات و دورهمی‌ها پرهیز می‌کردند.

ریشه آیین یلدا در 7000 سال قبل

رئیس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان نیز در خصوص تاریخچه شب یلدا به ایسنا می‌گوید: برخی از باستان‌شناسان، تاریخ شب چله را ۷۰۰۰ ساله می‌دانند. آن‌ها به ظروف سفالی دوره پیش از تاریخ استناد می‌کنند؛ این ظروف دارای نقوش حیوانی ماه‌های ایرانی مانند قوچ و عقرب است. البته این نقوش در کتیبه‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی کمیاب‌اند، اما باستان‌شناسان معتقدند می‌شود آیین مربوط به شب چله را تا ۷۰۰۰ سال قبل ردیابی کرد.

رضا سلیمان نوری ادامه می‌دهد: با همه این‌ها آنچه به عنوان شب چله رسمیت یافته، به حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد باز می‌گردد. چله در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان وارد شده است. تقویمی که برگرفته از گاه‌شماری بابلی‌ها و مصری‌ها بوده است.

این خراسان پژوه مطرح می‌کند: باورهای کهن ایرانی بر اساس اسطوره‌ها و شناخت رویدادهای کیهانی شکل گرفته است. به همین دلیل روایت‌های مختلفی از علت برگزاری جشن شب یلدا وجود دارد.

سلیمان‌نوری اضافه می‌کند: روایت اول داستان پیروزی نور بر ظلمت است. در روزگاران باستان زندگی‌ مردم بر پایه کشاورزی و دامپروری بود و تاثیرات آب و هوا برایشان بسیار مهم محسوب می‌شد. مردم با مشاهده و تجربه، تغییرات مداوم شب و روز و فصل‌ها را درک کرده بودند و بشر همیشه کنجکاو هم پس از کشف چگونگی وقوع یک رویداد، به دنبال فلسفه و چرایی آن‌ها می‌گردد.

کاظمی: هرچند که برگزاری رسومات در این روزگار بی انگیزه، به تقویت روحیه جامعه منتهی شود، اما برگزاری آن باید ضرباهنگ زندگی و شرایط ایمنی و سلامت هماهنگ باشد

وی ادامه می‌دهد: آن‌ها تاثیر نور، تاریکی، گرما و سرما را بر زندگی‌شان می‌دیدند. از تاثیراتی که می‌گرفتند، به این نتیجه رسیده بودند که نور، روز و خورشید نماد آفریدگار و نیکی و در مقابل آن، شب و سرما نشانه‌های اهریمن و پلیدی است. آن‌ها از این مشاهدات به این باور رسیده بودند که شب و روز و روشنایی و تاریکی در یک جدال همیشگی به سر می‌برد. روزهای بلندتر، نشانه پیروزی روشنایی و روزهای کوتاه‌تر نشانه‌ غلبه تاریکی بود. به این ترتیب آن‌ها آخرین روز پاییز، که بلندترین شب سال است، جشن می‌گرفتند، چرا که فردای آن، روزها کم‌کمطولانی‌تر شده و آفریدگار بر اهریمن و نور بر تاریکی پیروز می‌شود.

شب تولد مهر و میترا یا خورشید و آغاز خلقت

این خراسان پژوه تشریح می‌کند: روایت دوم مرتبط با این موضوع، شب چله را شب تولد مهر و میترا یا خورشید و آغاز خلقت معرفی می‌کند. آیین مهر یا میترائیسم مهم‌ترین دین در ایران قبل از رواج دین زرتشتی است. این آیین بر پایه پرستش میترا یا مهر ایجاد شده است. میترا از ایزدان هند و ایرانی بوده و از یک طرف نماینده عشق و محبت و از طرفی واسطه بستن پیمان‌هاست. او عهد نگه‌داشتن و راستگویی را نمایندگی می‌کند. مهر همچنین داور میان جنگاوران بوده و دروغگویان و عهدشکنان را مجازات می‌کند و نماد این ایزد، حلقه‌ است که برخی ادعا می‌کنند، پیشینه حلقه ازدواج به همین اسطوره می‌رسد.

وی می‌افزاید: خورشید هم نماد ظاهری میتراست. مهرپرستان شب چله را شب تولد میترا(ایزد مهر) می‌دانستند؛ اینگونه که در شبی دراز و سرد، ایزد مهر در یک غار گود و کم ارتفاع ظهور می‌کند و خورشید را به ارمغان می‌آورد. در روایتی دیگر، در این شب میترا به جهان بازمی‌گردد؛ او ساعات روز را طولانی می‌کند و در نتیجه برتری خورشید پدیدار می‌شود.

رییس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان در پایان‌بندی صحبت‌های خود مطرح می‌کند: آداب و رسوم مهرپرستی، پس از رایج شدن دین زرتشتی از بین نرفت. بلکه جزئی از مراسم آن‌ها شد. زرتشت، خدای بزرگ را اهورا مزدا نامید و ایزدان را به دو دسته اهورایی و دیوانی تقسیم کرد. یکی از این ایزدانِ اهورایی، مهر(خورشید) بود. مهر از ایزدانِ نیک است و بخشی از اوستا به نام او(مهر یشت) است؛ در مهر یشت آمده است «مهر از آسمان با هزاران چشم بر ایرانی می‌نگرد تا او دروغی نگوید».

یلدای امسال هم گذشت …

آیین‌ها و مراسم‌ها تنها تصویرهایی است که هیچ آسیب و گزندی نمی‌تواند آن را از حافظه تاریخی ملت‌ها پاک کنند. زیرا از نخستین روز حیات به استقبال آدمی آمده و در آخرین روز زیستن نیز بدرقه‌اش می‌کنند.

یلدای امسال هم گذشت. علی الرغم میل و باورمان مثل نوروز سخت و دور، مثل سیزده به در در تنهایی، مثل نیمه شعبان بدون جشن، و مثل بسیار روزهای دیگری که از این سال وحشت گذشت…

یک سال را با کرونا گذراندیم. روزهای ابتدایی ترس و وحشت به خودی خود عاملی بازدارنده بود اما به مرور آمار و ارقام صعودی فوتی و مبتلایان برای عده‌ای طبیعی شد و دیگر گوششان به اخبار عادت کرد. همان‌هایی که بی محابا پروتکل‌ها و ممنوعیت تردد و… را می‌شکستند و پرچم حماقت خود را با افتخار حمل می‌کردند. همان‌هایی که نه به خود رحم می‌کردند و نه به جامعه و نه حتی به کودکان تنها در خانه مانده کادر درمان و پرستاران!