خانه بی مشکات

مهناز اصغری

بازدید از بناهای تاریخی و فرهنگی کشور، ازشهرهای بزرگ و آثار شناخته شده گرفته تا روستاهای دوردست و بناهای دورافتادە امروز، می‌تواند موضوعی مشترک و قابل تامل را گوشزد کند و آن، حفظ میراث فرهنگی هم به جهت غنای فرهنگ و هم انتقال به نسل‌های بعد است.
آثار تاریخی، به جز اینِکه تحت تاثیرِ روندِ طبیعی افول و زوال قرار دارند، همواره توسط عوامل متعدد دیگر نیز مورد تهدید قرار گرفته و در معرض خطر هستند. این عامل‌ها می‌تواند در ذیل عنوان عوامل شناخته شده طبیعی و اقلیمی قرار گرفته و یا برخی رفتارهای انسانی را شامل شود.
در کمتر کشوری به اندازه ایران، بناهای قدیمی و تاریخی به این سرعت از چشم می‌افتد و د‌ل‌آزار می‌شود. در این بین، در گام اول مالکان که درباره ضرورت حفظ بناهای تاریخی آموزش ندیده‌اند به جای آن که به بنای تاریخی خود افتخار کنند آن را مایه دردسر می‌بینند. چراکه فرهنگ حفظ و نگهداری میراث تاریخی در ایران، چنان که باید ترویج داده نشده است. کم‌تر ایرانی را می‌بنید که افتخار کند در خانه‌ای صدساله زندگی می‌کند. بیشتر بناهای قدیمی در بافت‌های قدیمی شهرها قرار دارند که عمدتا فرسوده‌اند و با توسعه شهرها، به مناطق نامطلوب و از نظر اجتماعی، کم‌تر مورد پسند تبدیل شده‌اند. با تغییر زندگی و قدم به سمت مدرنیته برداشتن، زندگی در خانه‌ها و محلات قدیمی کسر شان قلمداد می‌شود و آپارتمان‌ها یا ساختمان‌های نوساز که مجهز به تجهیزات رفاهی امروزی هستند مایه مباهات است.
سرعت گسترش لجام‌گسیخته شهرها باعث شده تا سطح زندگی در بافت قدیمی، چنان افت پیدا کند که مالکان این خانه‌ها رغبت‌شان را برای ماندن و استفاده از ملک اجدادی از دست بدهند و تصمیم بگیرند به مناطق نوساز شهر کوچ کنند و یا با تغییر ماهیت بنا، آن را به آپارتمان‌های لوکس و یا برج‌های چند ده واحدی تبدیل کنند.
حفظ میراث فرهنگی در برابر علل آسیب رسان انسانی، از نخستین دلایلی بود که اساسا اندیشه حفاظت و مرمت را پدید آورد. آنچنان که در تاریخ حفاظت و مرمت، حفاظت آمرانه و بعضا آگاهانه تعدادی از بناها و تخریب عامدانه پاره‌ای دیگر، به ویژه در قرن نوزدهم و همپای رشد و توسعه طلبی در جهان رو به صنعتی شدن، ضرورت توجه به رفتار انسانی در فرآیند تخریب بناها را مورد بحث قرار داده و همواره در بررسی‌های حفاظت محور، رفتار مخرب انسانی به عنوان یک عامل آسیب رسان بی کم و کاست معرفی شده است.
تخریبی که به واسطه غفلت مسئولان انجام شد
در پی انتشار خبر تخریب خانه تاریخی استاد «پرویز مشکاتیان» در شهرستان نیشابوری که بخشی از حافظه تاریخی فرهنگی خراسان را بر دوش می‌کشد، بر آن شدیم تا تحقیقاتی را پیرو این مطلب به انجام برسانیم. پرویز مشکاتیان که به پدر سنتور ایران نیز مشهور است، از برجسته‌ترین آهنگسازان و پژوهشگران موسیقی در ایران به شمار می‌آید که جزو نسل طلایی موسیقی پس از انقلاب محسوب می‌شود. محمدرضا شجریان، شهرام ناظری، محمدرضا لطفی و حسین علیزاده از مطرح‌ترین همکاران او بودند.
طبق روال سایر تخریب‌های آثار تاریخی و میراث فرهنگی، مالک خانه پرویز مشکاتیان نیز از غفلت مسئولان استفاده کرده و ملک پدری این هنرمند مشهور که در حال ثبت ملی بوده را تخریب کرد. پیش از این نیز، خانه استاد معمار باشی در خیابان رازی و خانه رئیس‎التجار در خیابان اسدآبادی شمالی نیشابور تخریب شده‌اند و البته نکته حائز اهمیت این است که، دو بنای فوق ثبت آثار ملی نشده بودند. اما این موضوع، باری از بی‌توجهی مسئولان ذیربط نمی‌کاهد و این اتفاق برای بار سوم، در این شهرستان رقم می‌خورد. اداره میراث فرهنگی شهرستان نیشابور در حال انجام مراحل پایانی ثبت ملی این خانه تاریخی بوده و این موضوع را به مالک نیز اطلاع داده، اما متأسفانه مالک بدون اطلاع و در یک تصمیم خودسرانه، اقدام به تخریب بنا نموده است.
پیگیری‌های رئیس شورای اسلامی شهر نیشابور در جهت حفظ ملک استاد مشکاتیان
سید هادی درودی، رئیس شورای اسلامی شهر نیشابور در دیماه سال گذشته، طی نامه‌ای به شهردار نیشابور خواستار پیش بینی اعتبار مورد نیاز جهت تملک منزل استاد مشکاتیان شد که در بخشی از نامه آمده است: «نامه اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در ارتباط با ملک استاد فقید پرویز مشکاتیان؛ در جلسه رسمی هجدهم دیماه شورای اسلامی شهر نیشابور مورد بررسی قرار گرفت و با توجه به ارزش تاریخی ملک مقرر شد جهت تملک ملک استاد مشکاتیان که در حال حاضر در تملک آقایان: امیر نیک منش و محمد داراشانی است؛ شهرداری نسبت به پیش بینی اعتبار مورد نیاز در بودجه اقدام نماید».
همچنین درودی در نامه‌ای دیگر در اسفندماه سال گذشته، در رابطه با نامه رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیشابور در ارتباط با احتمال تخریب منزل استاد مشکاتیان توسط مالکین فعلی به شهردار نیشابور هشدار و اطلاع داده بود.
مالک بدون اطلاع میراث فرهنگی اقدام به تخریب ملک کرده است
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیشابور بیان کرد: علیرغم اینکه به مالک خانه تاریخی استاد پرویز مشکاتیان، اطلاع داده بودیم که این بنا دارای ارزش تاریخی و در آخرین مراحل ثبت ملی است، او بدون اطلاع ما اقدام به تخریب بنا کرده است که متأسفانه بعد از اطلاع ما حدود ۹۰ درصد بنا تخریب شده بود.
محمداسماعیل اعتمادی درباره اقدامات این اداره برای حفظ خانه مشکاتیان گفت: میراث‌فرهنگی برای تهیه پرونده ثبتی این اثر اقدام کرده و پس از تهیه مدارک و مستندات لازم، پرونده به وزارتخانه ارسال و این اثر در شورای ثبت ملی، واجد ارزش شناخته شد. با توجه به این موضوع، مالکان نمی‌‏توانستند این اثر را تخریب کنند و اکنون تخلف صورت گرفته است. پس از تخریب منزل، بلافاصله به مراجع قضایی شکایت کردیم و اکنون لودر توقیف و راننده نیز بازداشت شده است. همچنین مالکان تحت پیگرد قانونی قرار دارند و روز شنبه نیز از طریق دادگاه مجدد پیگیر این تخلف خواهیم بود.
وی با بیان این که امکان بازسازی مجدد بنا نیز وجود دارد، اظهار کرد: این بنا از لحاظ شخصیتی و جایگاهی، ارزش فرهنگی دارد که می‌توانست به موزه تبدیل شود. باید فرهنگ سازی شود تا مردم خودشان به اهمیت این خانه‎ها پی ببرند. می‌شد این خانه به بوم‌گردی و یا موزه موسیقی تبدیل و بهره اقتصادی خوبی از آن برده شود. قطعا زمان می‌‏برد تا برخی از مردم که به دنبال تخریب این منازل و برج‎ سازی هستند به اهمیت آن‌ها پی ‏ببرند. در این خصوص یک سازمان به تنهایی نمی‎تواند کاری انجام دهد. در توان میراث فرهنگی نیست که همه این مکان‌ها را تملک کند. درخواست داریم یا مردم به حفظ آن‌ها کمک کنند و یا سرمایه‎گذاران، این خانه‎های با ارزش را تملک کرده و به واحدهای گردشگری تبدیل نمایند.
رئیس اداره میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیشابور افزود: استاد پرویز مشکاتیان دوران کودکی و نوجوانی خود را در این خانه سپری کرده بودند به همین علت این خانه اهمیت خاصی داشت. این منزل مسکونی حدود دو تا سه سال قبل توسط ورثه به دو نفر فروخته شد. اگر چه پیگیری کردیم که این اتفاق نیفتد، اما متاسفانه این خانه به فروش رسید. البته با مالک وارد مذاکره شدیم که تخریب صورت نگیرد و تا پیش از این نیز، مالکان همکاری خوبی داشتند، اما متاسفانه در نهایت تخریب صورت پذیرفت.
اگر ورثه دلسوز بودند، ملک را نمی‌فروختند
محمد داراشانی یکی از مالکان خانه پدری پرویز مشکاتیان گفت: این خانه را به همراه فردی به نام امیر نیک منش، در مرداد 1397 به مبلغ ۱۹میلیارد و ۲۰۰میلیون ریال خریداری کردیم. از زمان خرید تا ثبت سند، درخواست پروانه ساخت آن را به شهرداری دادیم و همان زمان، مالکین از نیت ما خبر داشتند. آن زمان هر چقدر می گشتیم پرونده منزل در شهرداری پیدا نمی‌شد و صحبت‌هایی مبنی بر مهم بودن این خانه شنیدیم. به همین جهت از یکی از دوستان اداره میراث فرهنگی به صورت زبانی پرسیدم و گفتند که خانه مشکل ندارد. پس از مدتی، خانواده مرحوم مشکاتیان سند منزل را به نام ما منتقل کردند و از همان زمان فشارهای میراث فرهنگی مبنی بر جلوگیری از تخریب منزل شروع شد و ما آن جا فهمیدیم که چرا پرونده خانه پیدا نمی‌شد.
وی ادامه داد: میراث فرهنگی همیشه اذعان داشت که مبلغ ملک را پرداخت می‌کند، اما هیچ وقت پول نمی دادند و این اواخر، در حالی که قیمت منزل به بیش از ۱۰۰میلیارد ریال رسیده بود، باز هم می خواستند همان ۲۰ میلیارد ابتدایی را بپردازند که البته توان پرداخت همان مبلغ را نیز نداشتند. ما در این مدت متحمل ضرر مالی بسیاری شدیم و کسی هم پاسخگو نیست، تا اینکه تصمیم گرفتیم منزل را تخریب کنیم.
داراشانی افزود: به صورت قانونی درخواست تخریب و خاک برداری را به شهرداری دادیم و آن ها مجوز را صادر کردند. 7میلیون ریال هزینه خاک برداری را به اداره پسماند پرداخت و شماره خودروها را به راهنمایی و رانندگی نیز اعلام کردیم و تمام کارها به صورت قانونی انجام شد. بعد از تخریب جلو کار را گرفتند و اعلام شد که نباید تخریب می‌کردید، من خانه را مستقیما از ورثه خریده ام وآن‌ها می دانستند می‌خواهیم در این مکان به میزان مجوز، ساختمان سازی کنیم. اکنون این سوال وجود دارد که چرا خود آن ها ملک را فروختند؟ اگر دلسوز موسیقی بودند اقدام به فروش نمی‌کردند.
متولیان فرهنگی دلسوزی نداریم
آوا مشکاتیان، فرزند استاد پرویز مشکاتیان نیز با انتشار متنی در صفحه شخصی اینستاگرامش به تخریب خانه پدرش در نیشابور واکنش نشان داد.
مشکاتیان در این پست نوشت: خیلی روبه‌راه نیستم. اخبار و پیام‌هایی هم که دریافت می‌کنم نمک به زخم‌های خودم و خانواده‌ام است. چند روز از این فضا دور خواهم ماند تا احوالم بهتر شود. اینکه سرزمین ما، متولیان فرهنگی دلسوز ندارد خبر تازه‌ای نیست. در تمام عمرم شاهد این موضوع بودم و بعد از رفتن پدرم در این یازده سال این موضوع را بیشتر درک کردم.
واکنش همیشگی به تخریب بناهای تاریخی
موضوع تخریب فراگیر بناهای تاریخی و در کنار آن نمونه‌هایی نگران کننده از مرمت غیر اصولی، خطری جدی برای فرهنگ و تاریخ ایران است. وظیفه ثبت بناها در ایران بر عهده سازمان میراث فرهنگی است. عواملی که در ثبت یک بنا نقش دارند به قدمت، جلوه ظاهری، نادر بودن بنا و این که چقدر از بنا دست نخورده باقی مانده باشد بستگی دارند. هم‌چون همیشه، واکنش رسمی به پدیده تخریب بناهای تاریخی که بیش از یک دهه است سرعت گرفته، تلفیقی از رفتارهای متناقض مسئولان، شعارهایی با ادبیات تکراری و برنامه‌ریزی سست بدون هیچ بی‌پشتوانه اجرایی است که بارها شاهد آن بودیم.
بی شک اداره میراث فرهنگی در حفظ آثار این مرز و بوم، نقش تعیین کننده‌ دارد و به عنوان اولین متولی، در صدر جدول قرار می‌گیرد. اما نگهداری املاک تاریخی به تخصیص اعتبار مورد نیاز توسط سازمان‌های مرتبط احتیاج دارد و در این بین، نیاز به حمایت و همراهی وارثین نیز کتمان نشدنی است. به طور یقین برای اقدامات این گونه، یک نهاد یا سازمان به تنهائی نمی‌تواند راه به جائی ببرد و بدون تردید میراث فرهنگی تنها مقصر از بین رفتن بناهای تاریخی شهرستان نیشابور نیست و انگشت اتهام را می‌توان به سمت و سوی دیگر نیز نشانه گرفت.