نگاه تک‌علیتی به مسائل اجتماعی خطای بزرگی است

سرویس اجتماعی
براساس جدیدترین آماری که در سال 96، توسط محمدباقر لاریجانی، معاون آموزشی وزیر بهداشت اعلام شده سالانه «بین 300 تا 500 هزار» سقط جنین غیرقانونی در کشورمان انجام می‌شود؛ یعنی طبق آمار رسمی وزارت بهداشت، هر روز 1000 جنین در کشورمان توسط والدین کشته می‌شوند که تنها حدود 10 مورد آن قانونی است. چنین داده‌هایی نشان می‌دهد که 20 برابر بیشتر از فوتی‌های ناشی از سوانح رانندگی، سقط جنین داریم.
آمارهای سقط جنینی که مطرح می‌شود عموماً تخمین‌هایی هستند که از طریق محاسبه میزان فروش داروهای مرتبط با سقط جنین زده می‌شود و مبنای دقیقی ندارند

بر همین اساس حسینعلی حاجی دلیگانی، عضو هیات رئیسه مجلس شورای اسلامی در رابطه با چرایی افزایش پدیده سقط جنین در کشور مطرح کرده که وقوع سالانه 450 هزار سقط جنین ناشی از آسیب‌های فرهنگی در فضای مجازی است. وی بیان کرده «80 درصد از پهنای باند اینترنت کشور در اختیار خارجی‌هاست که این مسأله آسیب‌های فرهنگی فراوانی را برای ما به همراه داشته است؛ بنابراین حضور گسترده خارجی‌ها در فضای اینترنت کشور آسیب‌های جدی فراوانی را به ویژه در حوزه مسائل خانوادگی، بحث فرزندآوری و … داشته است».
به گزارش روزنامه «صبح امروز» پرسش اینجاست آیا وجود چنین آسیب اجتماعی در کشور و افزایش آن در سال‌های اخیر تنها به دلیل فضای مجازی و مسائل فرهنگی موجود در جامعه است؟ اگر بخواهیم دیدگاه آقای حاجی دلیگانی را بپذیریم؛ بنابراین باید با رجوع به گذشته زمانی که از فضای مجازی نبود اثری از این دست از مسائل اجتماعی در جامعه وجود نداشته باشد، این درحالی است که براساس آمارها در سال 1374 80 هزار سقط‌ جنین در سال داشتیم؛ یعنی حدود 220 جنین در هر روز سقط می‌شدند.
در همین راستا با حسین اکبری، استاد گروه علوم اجتماعی پژوهشگری دانشگاه فردوسی مشهد گفت‌وگو کردیم تا چرایی و علل افزایش سقط جنین در سال‌های اخیر را جویا شویم و برای این پرسش پاسخی بیابیم که چرا افرادی چون نمایندگان مجلس به ارائه چنین اظهار نظراتی در رابطه با آسیب‌های اجتماعی موجود در جامعه که عللی چند بعدی دارند، می‌پردازند.

8 هزار سقط قانونی در کشور به صورت سالیانه
اکبری با بیان اینکه «به سقط جنین باید از دو جنبه نگریسته شود؛ جنبه‌ای پزشکی و جسمی است؛ چراکه یکسری از موارد سقط با مجوز پزشکی قانونی انجام می‌شود و براساس آمارهای موجود سالیانه حدود 8 هزار سقط پزشکی و قانونی در کشور رخ می‌دهد» تشریح کرد: در رابطه با سقط جنین‌های غیرقانونی آمار دقیقی در کشور وجود ندارد؛ آمارهایی که مطرح می‌شود نیز عموماً تخمین‌هایی هستند که از طریق محاسبه میزان فروش داروهای مرتبط با سقط جنین زده می‌شود؛ بنابراین مبنای دقیقی ندارند.
یکی از شرایطی که منجر به گرایش افراد به سقط جنین غیرقانونی می‌شود، بارداری‌های ناخواسته در دوران عقد است. براساس سنت‌ها و مسائل اجتماعی و فرهنگی که در جامعه وجود دارد عموماً بارداری در دوران عقد، مورد پذیرش نیست و از آنجا که این مسأله برای ازدواج و ورود به زندگی متأهلی فشار وارد می‌کند منجر به گرایش برخی برای اقدام به سقط جنین می‌‌شود
وی خاطرنشان کرد: اگر بخواهیم همه این تخمین‌ها را بپذیریم به عدد قابل ملاحظه‌ای در مورد سقط جنین غیرقانونی می‌رسیم؛ درنتیجه با طیف وسیعی از این پدیده مواجه هستیم که ماهیت آن از امری پزشکی به امری اجتماعی تبدیل شده است. تبدیل شدن سقط به امری اجتماعی بیانگر این موضوع است که عوامل تأثیرگذار در گرایش افراد به سقط جنین دیگر مسائل پزشکی نیستند، بلکه عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گوناگونی منجر به وقوع چنین آسیب اجتماعی می‌شوند.
احتمال سقط جنین در خانواده‌های پُرجمعیت بالاتر است
این استاد دانشگاه توضیح داد: سه دسته عامل به شدت بر مسأله سقط جنین‌ غیرقانونی تأثیرگذار هستند؛ دسته نخست عامل اقتصادی است که باعث می‌شود زمانی که افراد دچار بارداری‌های ناخواسته شوند گرایش به سقط جنین‌ داشته باشند. این موضوع بیشتر در خانواده‌های دارای فرزند با تعداد بالا است یا خانواده‌هایی که به دلیل وضعیت اقتصادی نامناسب امکان داشتن فرزند بیشتر را ندارند.
بارداری‌های ناخواسته در دوران عقد، از عوامل افزایش سقط جنین
اکبری افزود: مسائل اجتماعی از دیگر عوامل تأثیرگذار در رابطه با این پدیده است که از نظر من اهمیت بیشتری دارند. درواقع بایستی پیش از مسأله سقط جنین به بارداری ناخواسته و عواملی که منجر به ایجاد آن می‌شود، پرداخت. یکی از شرایطی که منجر به گرایش افراد به سقط جنین غیرقانونی می‌شود، بارداری‌های ناخواسته در دوران عقد است. براساس سنت‌ها و مسائل اجتماعی و فرهنگی که در جامعه وجود دارد عموماً بارداری در دوران عقد، مورد پذیرش نیست و از آنجا که این مسأله برای ازدواج و ورود به زندگی متأهلی فشار وارد می‌کند منجر به گرایش برخی برای اقدام به سقط جنین می‌‌شود.

میزان بارداری ناخواسته در دوران عقد زیاد است
این پژوهشگر اجتماعی خاطرنشان کرد: براساس بررسی‌های صورت گرفته میزان این پدیده زیاد است؛ زیرا به دلیل تغییراتی که در حوزه فرهنگی در جامعه رخ داده، منجر به تسهیل روابط شده و درنتیجه میزان بارداری‌های ناخواسته در دوران عقد را افزایش داده است. درواقع احتمال سقط در میان زوجینی که در دوران عقد دچار بارداری ناخواسته می‌شوند و امکان ورود سریع به زندگی مستقل زناشویی را ندارند، بیشتر است.
افزایش روابط جنسی خارج از چارچوب خانواده؛ عاملی برای بالارفتن آمار سقط جنین
اکبری با بیان اینکه «روابط جنسی خارج از چارچوب یکی دیگر از مواردی است که میزان بارداری‌های ناخواسته را افزایش می‌دهد» بیان کرد: تحقیقات نشان می‌دهد حدود 14 میلیون جوان ازدواج نکرده در کشور وجود دارد. همچنین با تغییر الگوهای رفتاری، روابط جنسی بین افراد در سال‌های اخیر افزایش پیدا کرده است. قاعدتاً اگر روابط جنسی خارج از چارچوب خانواده افزایش یابد می‌توان انتظار داشت که میزان بارداری‌های ناخواسته نیز بیشتر شود و به دنبال آن آمار سقط جنین‌ نیز بالاتر رود.

اگر بتوان بارداری‌های ناخواسته‌ای که در چارچوب خانواده و در یک رابطه سالم جنسی شکل می‌گیرد را حفظ کرد به رشد جمعیت کمک زیادی خواهد شد
این استاد دانشگاه با اشاره به عوامل تأثیرگذار در وقوع سقط جنین غیرقانونی تصریح کرد: زمانی که سقط جنین را به عنوان یک آسیب اجتماعی محسوب می‌کنیم باید آسیب‌های اجتماعی تأثیرگذار در آن را نیز مورد بررسی قرار دهیم؛ بنابراین زمانی که روابط جنسی خارج از چارچوب خانواده در حال افزایش است باید این انتظار را داشته باشیم که میزان سقط جنین نیز بیشتر شود؛ چراکه این مسائل با یکدیگر مرتبط هستند.
میزان بالای بارداری ناخواسته در میان زنان تن‌فروش
وی ادامه داد: مسأله دیگری که در رابطه با این پدیده تأثیرگذار است موضوع زنان معتاد و زنان آسیب‌دیده اجتماعی است. در این طیف از زنانی که مجبور هستند بنا به دلایلی اقدام به تن‌فروشی کنند میزان بارداری ناخواسته و به دنبال آن سقط جنین بالا است. به طور کل باید توجه داشت زمانی که این دسته از آسیب‌ها در جامعه میزان بالایی داشته باشد افزایش سقط جنین قابل انتظار است.
اکبری در پاسخ به این پرسش که فقدان آمار دقیق در مورد سقط جنین‌ غیرقانونی می‌تواند چه تبعاتی را در بلند مدت برای جامعه به همراه داشته باشد؟ گفت: نبود آمارهای دقیق سقط جنین غیرقانونی تنها مشکل کشور ما نیست، درواقع در برخی از کشورهای غربی نیز-کشورهایی که سقط جنین در آن غیرقانونی است- این آمار وجود ندارد؛ چراکه عمدتاً به صورت زیرزمینی انجام می‌شود. نکته اینجاست هر چه در این مورد شفافیت وجود داشته باشد یا راه‌هایی که براساس آن بتوان تخمین‌های دقیقتری در این رابطه زد، تأثیر زیادی بر تدوین برنامه‌های پیشگیری از این آسیب اجتماعی و عملیاتی کردن آن به همراه دارد.
حل مشکل نرخ رشد جمعیت با جلوگیری از سقط جنین
وی در رابطه با پیامدهای سقط جنین غیرقانونی اظهار کرد: براساس مطالعات انجام شده یکی از پیامدهایی که سقط بر زنان وارد می‌کند به ویژه زمانی که به صورت غیرقانونی و در مراکز غیربهداشتی باشد بروز انواع مشکلات جسمی و روحی و روانی مانند افسردگی، اضطراب و عذاب وجدان است. افزون بر عوارض فردی، این آسیب یکسری عوارض کلی در جامعه ایجاد می‌کند. در واقع سقط جنین به معنای این است که جامعه از وجود فردی را که می‌توانسته به دنیا بیاید محروم می‌شود.
حوزه قانون‌گذاری یکی از بخش‌های بسیار مهم در کشور است بخشی که باید بتواند مصوبات و برنامه‌هایی را برای کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی ارائه دهد. وجود افرادی در مجلس شورای اسلامی با دیدگاهی غیرعلمی و تقلیل‌گرایانه منجر می‌شود که برنامه‌هایی ناقص، ناکارآمد، غیرعلمی و غیرکاربردی برای کنترل با آسیب‌های اجتماعی به تصویب برسد، شاید یکی از دلایلی که منجر به شکست بسیاری از برنامه‌های مربوط به آسیب‌های اجتماعی در جامعه می‌شود همین مسأله باشد
اکبری با بیان اینکه «اگر بتوان میزان سقط جنین‌‌هایی که گزارش می‌شود را کنترل کرد تقریباً مشکل رشد جمعیتی تا حد زیادی رفع خواهد شد» گفت: اگر بتوان بارداری‌های ناخواسته‌ای که در چارچوب خانواده و در یک رابطه سالم جنسی شکل می‌گیرد را حفظ کرد به رشد جمعیت کمک زیادی خواهد.
استان‌هایی که با فقر شهری و اقتصادی روبه‌رو هستند، میزان سقط جنین بیشتری را تجربه می‌کنند
این استاد دانشگاه با اشاره به وضعیت خراسان رضوی در زمینه سقط جنین تشریح کرد: با بررسی وضعیت اقتصادی و اجتماعی افراد و همچنین وجود آسیب‌های اجتماعی چون فقر شهری، فقر اقتصادی و… در استان‌ها می‌توان به وضعیت سقط جنین پی برد. درواقع همبستگی زیادی بین آسیب‌های اجتماعی مختلف موجود در یک جامعه با میزان بالای سقط جنین وجود دارد؛ چراکه مسائل اجتماعی به صورت سیستمی با یکدیگر مرتبط هستند و در ارتباط با هم افزایش یا کاهش پیدا می‌کنند. بنابراین می‌توان پیش‌بینی کرد در استان‌هایی که میزان آسیب‌های اجتماعی بالا است میزان سقط جنین نیز بیشتر باشد.
کاهش ازدواج در جامعه به معنای کم شدن روابط جنسی نیست
این پژوهشگر اجتماعی در پاسخ به این پرسش که آیا کاهش ازدواج می‌تواند منجر به افزایش موارد سقط جنین غیرقانونی در جامعه شود؟ بیان کرد: بحث کاهش ازدواج به معنای کم شدن روابط جنسی نیست، بلکه به معنای کاهش تنظیم روابط جنسی در چارچوب خانواده است؛ بنابراین تعدادی از افرادی که امکان ازدواج ندارند از چارچوب‌های دیگری برای برآورده کردن نیازهای جنسی خود استفاده می‌کنند. زمانی که تعداد افرادی که در سن ازدواج بوده و امکان ازدواج را ندارند، بیشتر شود بخشی از آن‌ها اقدام به برقراری روابط جنسی خارج از چارچوب‌ خانواده می‌کنند. زمانی که روابط خارج از چارچوب خانواده بیشتر شود احتمال بارداری‌های ناخواسته نیز افزایش می‌یابد. در این راستا یکی از مواردی که می‌تواند به تخمین میزان سقط جنین‌های غیرقانونی کمک کند تعداد جوان‌هایی است که در آستانه ازدواج هستند.
نگاه تک‌علیتی به مسائل اجتماعی خطای بزرگی است
وی در رابطه با اظهار نظر حاجی دلیگانی در مورد اینکه فضای مجازی، عاملی برای افزایش سقط جنین در جامعه است، توضیح داد: باید بدانیم نگاه تک علیتی به مسائل اجتماعی، خطای بزرگی است. مسائل اجتماعی تک علیتی نیستند که بخواهیم آن‌ها را تنها به یک عامل تقلیل دهیم، بلکه مجموعه‌ای از عوامل در کنار هم بوده و ترکیب می‌شوند و بر همین مبنا منجر به بروز پدیده‌ای اجتماعی می‌شوند. درواقع تفاوت پدیده‌های اجتماعی با پدیده‌های فیزیکی در همین پیچیده بودن آن‌ها است. زمانی که در مورد پدیده‌های موجود در جامعه صحبت می‌کنیم با سیستمی پیچیده روبه‌رو هستیم؛ بنابراین نمی‌توانیم پدیده‌های اجتماعی را خیلی ساده به یک یا دو عامل تقلیل دهیم.
وجود نمایندگانی با دیدگاهی غیرعلمی منجر به تصویب برنامه‌هایی ناکارآمد می‌شود
وی افزود: حوزه قانون‌گذاری یکی از بخش‌های بسیار مهم در کشور است؛ بخشی که باید بتواند مصوبات و برنامه‌هایی را برای کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی ارائه دهد. وجود افرادی در مجلس شورای اسلامی با دیدگاهی غیرعلمی و تقلیل‌گرایانه منجر می‌شود که برنامه‌هایی ناقص، ناکارآمد، غیرعلمی و غیرکاربردی برای کنترل با آسیب‌های اجتماعی به تصویب برسد. شاید یکی از دلایلی که منجر به شکست بسیاری از برنامه‌های مربوط به آسیب‌های اجتماعی در جامعه می‌شود همین مسأله باشد.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا فضای مجازی واقعاً می‌تواند منجر به افزایش گرایش افراد به آسیب‌های اجتماعی شود، گفت: اگر بخواهیم مطرح کنیم که علت سقط جنین یا تنها علت وقوع این پدیده فضای مجازی است؛ بنابراین نباید در 10 سال پیش که فضای مجازی نبود سقط جنین وجود داشته باشد در صورتی که سقط جنین طی سالیان گذشته با همین میزان شدت و ضعف بوده است. درواقع بیان چنین نظراتی به معنای وجود نگاه تک علیتی است. ما باید بین عوامل تثبیت‌کننده و عوامل ایجادکننده یک آسیب اجتماعی تمایز قائل شویم. از نظر من می‌توان فضای مجازی را به عنوان یک عامل تشدیدکننده در رابطه با آسیبی اجتماعی در نظر گرفت.
اکبری افزود: فضای مجازی تعاملات میان افراد برای برقراری روابط را تسهیل کرده یا دسترسی به برخی از داروهای سقط جنین را راحتتر کرده است. درواقع فضای مجازی دسترسی‌ها را تسهیل بخشیده است، اما چنین وضعیتی به معنای این نیست که اگر فضای مجازی وجود نداشت افراد دیگر داروی سقط جنین تهیه نمی‌کردند. فضای مجازی بیشتر به عنوان یک عامل تشدیدکننده است و عوامل اصلی ایجادکننده این پدیده، اختلالاتی است که در تنظیم روابط جنسی افراد به وجود می‌آید اینکه افراد نمی‌توانند به موقع ازدواج کنند و دچار مشکلات اقتصادی، فقر و… هستند.
نبود عزم راسخ برای ارائه آموزش‌های لازم در زمینه بارداری‌ها
این استاد دانشگاه در رابطه با آموزش مسائل مربوط به پیشگیری از بارداری‌های ناخواسته خاطرنشان کرد: حکومت باید مسیر ارائه آموزش‌های درست به افراد برای پیشگیری از این دسته از آسیب‌های اجتماعی را طی کند؛ چراکه جزو الزامات جامعه محسوب می‌شود، اما اینکه آیا ساختار سیاسی کشور ما در حال حاضر عزمی برای ورود به این نوع از مسائل دارد یا خیر تجربه نشان داده است عزم چندانی برای ورود به این دسته از حوزه‌ها و مسائل وجود ندارد و همین امر باعث تشدید این آسیب‌ها شود.
فقدان حمایت‌های دولتی از بارداری‌های ناخواسته
وی افزود: با آموزش‌های درست می‌توان جلوی میزان زیادی از سقط‌های غیرقانونی را گرفت. باید توجه داشت کشورهای غربی چون آلمان یا فرانسه برنامه‌های مشخصی برای بارداری‌های ناخواسته حتی در سنین زیر سن قانونی دارند؛ یعنی زمانی که فردی دچار بارداری ناخواسته شود دولت از او حمایت می‌کند تا فرزند خود را به دنیا آورد، اما در کشور ما هیچ نوع برنامه‌ حمایتی برای فرزندآوری حتی بارداری‌هایی که در چارچوب خانواده رخ می‌دهد، وجود ندارد. ما نیازمند برنامه‌های حمایتی قوی در این زمینه هستیم تا به افراد این اطمینان را بدهد که اگر دچار بارداری‌های ناخواسته شدند سیستمی وجود دارد تا حمایت‌هایی حداقلی از آن‌ها برای حفظ جنین خود کند.
افزایش میزان سقط جنین در آینده
این استاد دانشگاه با بیان اینکه «تا زمانی که سطح کلان جامعه ما به این رویکرد نرسد که بایستی با برنامه‌ای صحیح یکسری از تابوها را شکست و سیاست‌گذاری‌های لازم در این زمینه ارائه داد با این دسته از پدیده‌های اجتماعی روبه‌رو خواهیم بود» گفت: پیش‌بینی من این است که در آینده با میزان بیشتری از سقط جنین غیرقانونی مواجه خواهیم بود به دلیل وجود طیف زیادی که در سنین جوانی قرار داشته و امکان ازدواج ندارند. کنترل این پدیده بستگی به این دارد که سیاست‌گذاران ما عزمی برای ورود به این مسأله داشته باشند که به نظر می‌رسد فعلا چنین عزمی وجود ندارد.
وی در پاسخ به این پرسش که به نظر شما مجلس یازدهم می‌تواند همچون مجلس دهم طرح‌هایی حمایتی از خانواده را ارائه دهد، بیان کرد: یک برنامه مناسب در حوزه ازدواج یا طرحی در رابطه با حمایت از باروری و فرزندآوری می‌تواند این آسیب را کاهش دهد. درواقع با توجه به گرایش‌های سنتی که در مجلس یازدهم حاکم است احتمالاً برنامه‌هایی در حمایت از خانواده ارائه می‌شود که اگر بتوانند چنین طرح‌هایی را در چارچوب نظام ارزشی خود تصویب کنند تا حدی می‌توانند کمک‌کننده در کاهش این مسأله باشند.