راهبرد منطقه‌ای ایران

قاسم شمسایی
هفته گذشته روزهای پرتکاپو و شلوغی برای دیپلماسی کشورمان بود. اما باید دید سفرهای منطقه‌ای وزیر امور خارجه کشورمان که از یکشنبه پنجم بهمن ماه با ورود به باکو آغاز شد و در ادامه با سفر به روسیه، ارمنستان، گرجستان و در نهایت روز جمعه دهم بهمن در ترکیه خاتمه یافت؛ حامل چه پیام‌های آشکار و پنهانی بود. این دیدارها درست در اولین روزهای روی کار آمدن دولت جدید آمریکا و انتخاب بلینکن در سمت وزارت خارجه بایدن رخ داد. او در نخستین نشست خبری خود مدعی شد ایران ابتدا باید به تعهدات برجامی خود عمل کند، سپس واشنگتن درباره بازگشت به برجام تصمیم می‌گیرد؛ درنتیجه اشاره بیشتری به مسیر بازگشت ایالات متحده به برجام نکرد. موضوعی که از اولین ساعات بعد از انتخابات پرتنش و حاشیه‌دار آمریکا مورد بحث قرار گرفته بود. مساله‌ای که نه تنها در ایران بلکه در اکثر کشورهای منطقه بازتاب وسیعی داشت؛ از نگرانی اسرائیلی‌ها در موضع جدید آمریکا نسبت به برجام تا تغییر در روابط قطر و عربستان.
اما نکته قابل تامل در این رابطه موضع‌گیری و واکنش دستگاه دیپلماسی کشورمان بود که در ابتدا با طرح مجلس «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از حقوق ملت ایران» آغاز شد و با تمام کش‌وقوس‌های موجود پس از تصویب قانونی در دستور کار دولت قرار گرفت. با اینکه اغلب کارشناسان پیش‌بینی کرده بودند که دستگاه دیپلماسی ایران در این زمینه واکنشی منفعالانه خواهد داشت و منتظر خواهد ماند تا رفتار طرف آمریکایی را ارزیابی کند، اما رئیس دستگاه دیپلماسی در اولین واکنش‌ها به صراحت اعلام کرد که: «این اقدام و عمل است که بیش از همه چیز مهم است. سابقه ایران [روشن است]: عزتمداری، منافع ملی و دیپلماسی مسئولانه».
از طرفی دیگر، ظریف روز سه‌شنبه هفته گذشته در دیدار با همتای روسی خود نیز این موضوع را دومرتبه یادآور شد: «آنچه تاکنون از دولت جدید آمریکا شنیده‌ایم بیشتر در حد صحبت و اعلام مواضع بوده است و همانطور که پیش از این اعلام کرده‌ایم ما به عمل پاسخ می‌دهیم.» بعد از آن هم صدای غالب در ایران عمل در مقابل عمل و امضا در مقابل امضا بود. دیدگاهی که با توجه به عملکرد و سابقه آمریکا منطقی به نظر می‌آید؛ به‌ویژه در رابطه با مساله برجام؛ زیرا این ایالت متحده بود که توافق بین‌المللی را ترک کرد.
اما وزارت خارجه ایران اینبار نه تنها راهبرد منفعلانه نداشت، بلکه با توجه به ظریفت و قدرت منطقه‌ای خود، همزمان دیپلماسی منطقه‌ای را در دستور کار قرار داد و این موضوع در آخرین توئیت رئیس دیپلماسی کشورمان در این زمینه کاملا مشهود است. ظریف در این توئیت خطاب به همسایگان ایران تاکید کرد: «فرصتی فراروی ما قرار گرفته تا دوباره در موضوع امنیت منطقه بیاندیشیم. می‌دانیم که امنیت را نمی‌توان خرید و یا با انباشت سلاح برقرار ساخت.
تنها راه برقراری امنیت و آرامش، همکاری گسترده بین کشورهای منطقه است و ایران همواره آمادگی خود را برای فعال‌کردن این همکاری اعلام نموده است.»

این سفرها که به طور رسمی و با حضور شخص اول دستگاه دیپلماسی ایران انجام شد به روشنی نشان می‌دهد که ایران به این اجماع رسیده است که حتی اگر بایدن در ادامه مسیر ظالمانه ترامپ در فشار حداکثری گام برندارد ممکن است در از میان برداشتن تحریم‌ها نیز کوتاهی کند. همانطور که در اولین تحولات و دستورات بایدن در کاخ سفید خبری از برجام نبود. درنتیجه ایران بجای واکنش منفعلانه، راهبرد لغو تحریم‌ها را در دو موضع «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها»، گفت‌وگو و همکاری منطقه‌ای پیش‌گرفته‌است

حال دوباره برگردیم به سفرهای هفته گذشته ظریف به کشورهای منطقه قفقاز که بعد از مناقشه قره‌باغ و تغییرات سیاسی در واشنگتن بسیار حائز اهمیت و نشانگر راهبرد منطقه‌ای ایران در تحولات پیش‌ آمده‌ است. همانطور که وزیر امور خارجه کشورمان اظهار کرد ضرورتی برای سفر و همکاری مسکو – تهران در مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی وجود دارد و ایران در تلاش است تا با روسیه و چین، نوعی همکاری در جهت مواجهه با ایالات متحده را مورد توجه قرار دهد. با این گزاره مسکو نقطه ثقل سفرهای هفته گذشته ظریف بوده‌است.
این سفرها که به طور رسمی و با حضور شخص اول دستگاه دیپلماسی ایران انجام گرفت به روشنی نشان می‌دهد که ایران به این اجماع رسیده است که حتی اگر بایدن در ادامه مسیر ظالمانه ترامپ در فشار حداکثری گام برندارد ممکن است در از میان برداشتن تحریم‌ها نیز کوتاهی کند. همچنین که در اولین تحولات و دستورات بایدن در کاخ سفید خبری از برجام نبود. درنتیجه ایران بجای واکنش منفعلانه راهبرد لغو تحریم‌ها را در دو موضع «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها»، گفت‌وگو و همکاری منطقه‌ای پیش‌گرفته‌ است.
موضوعی که سفیر ایران در تفلیس نیز طی یادداشتی به اهمیت آن اشاره کرد و آن را فرصتی طلایی برای کشورهای منطقه قفقاز خواند. خبرگزاری “اینتر پرس” نیز با انتشار این یادداشت، بر ابتکار عمل وزیر امور خارجه ایران جهت ایجاد مکانیسم ۳+۱ (ایران، آذربایجان، گرجستان و ارمنستان) و سپس مشارکت دو کشور دیگر روسیه و ترکیه تاکید کرده است و به نقل از سفیر ایران عنوان کرده که از دیگر اهداف سفر، مذاکرات پیرامون مشکلات موجود بین دو کشور از جمله حمل‌و‌نقل، رویکرد غیرشفاف به سرمایه‌های ایرانی و آخرین شرایط شیوع کرونا است.
در پایان نیز ماحصل این سفرها را به صورت مختصر مرور می‌کنیم:

وزیر امور خارجه کشورمان در دیدار خود با رئیس جمهور آذربایجان اظهار کرد: “امروز در جریان سفر به باکو ملاقات بسیار مهم و مفیدی با رئیس‌جمهور آذربایجان داشتیم”.
ظریف در پایان سفر دو روزه خود به آذربایجان و پس از دیدار با مقامات ارشد این کشور در جمع خبرنگاران به تشریح نتایج سفر خود پرداخت و گفت: “سفر بسیار خوبی انجام شد. سفر به آذربایجان شروع یک سفر منطقه‌ای در حوزه رایزنی در مورد روش‌های تقویت صلح و ثبات در منطقه و همچنین گسترش روابط دو جانبه است”.
این دیپلمات ارشد کشورمان با بیان اینکه “در ماه‌های گذشته در حوزه دوجانبه همکاری‌های خیلی خوبی با آذربایجان داشته‌ایم و برای حل‌و‌فصل مشکلات منطقه‌ای سفرهایی انجام شد و در همین راستا شاهد سفر چندی پیش آقای عراقچی به آذربایجان و چند کشور منطقه بودیم” گفت: “من امروز در جریان دیدارهایم با مقامات آذربایجان هر دو موضوع را پیگیری کردم”.
ظریف به مساله همکاری‌های چندجانبه در منطقه و اهمیت آن برای ایران اشاره کرد و افزود: “در جریان سفر به روسیه، ارمنستان، گرجستان و ترکیه در زمینه همکاری‌های شش جانبه و دیگر همکاری‌های منطقه‌ای صحبت و رایزنی خواهیم کرد”.
وزیر خارجه کشورمان در پایان دیدارهایش در باکو گزارشی توییتری منتشر کرد.
ظریف در توییتی نوشت: “در باکو گفت‌وگوهایی مفصل و بسیار مثمرثمری را در خصوص روابط دوجانبه و همکاری‌های منطقه‌ای با رئیس‌جمهور علی‌اف، شاهین مصطفی‌اف معاون نخست‌وزیر و جیحون بایراموف وزیر خارجه به پایان رساندم.
راه رسیدن به صلح پایدار از ترتیبات منطقه‌ای فراگیر گذر می‌کند، از جمله کریدورهای حمل‌ونقل که منفعت آن برای همه است”.
توضیحات ظریف درباره دستاوردهای سفر به مسکو
وزیر امور خارجه کشورمان که به مسکو رفته در جمع خبرنگاران تاکید کرد که این سفر، دستاوردهای بسیاری از جهت همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه منطقه‌ای داشته است.
وزیر امور خارجه کشورمان در گفت‌وگوی خود با خبرنگاران ایرانی در جریان سفر به روسیه در پاسخ به پرسشی در ارتباط با اخبار منتشر شده مبنی بر احتمال انتخاب رابرت مالی به عنوان نماینده ویژه وزارت امور خارجه آمریکا در امور ایران و نظر تهران در این ارتباط گفت: “آنچه که برای ما مهم است افراد نیستند. آقای مالی در مذاکرات هسته‌ای حضور داشتند، مانند بسیاری دیگر از اعضای تیم آقای بایدن. آنچه که برای ما اهمیت دارد و به آن توجه می‌کنیم رفتار دولت بایدن و حذف عملی تحریم‌هایی است که در دوران ترامپ به ایران تحمیل شده است و اگر رفتاری را از دولت جدید آمریکا ببینیم در برابر آن عکس‌العمل نشان می‌دهیم”.
وی در مورد همکاری‌های ایران و روسیه در زمینه تولید واکسن کرونا گفت: “تاکنون با همت وزارت بهداشت و تلاش ویژه سفارت ایران در روسیه گفت‌وگوهای خوبی بین دو کشور در ارتباط با این مورد صورت گرفته است و امیدواریم بتوانیم در زمینه خرید واکسن اسپوتنیک و همچنین تولید مشترک واکسن بین دو کشور هر چه زودتر به نتیجه برسیم و کار را در این زمینه به پیش ببریم”.
این دیپلمات عالی رتبه کشورمان همچنین در ارتباط با موافقتنامه امضا شده بین او و وزیر امور خارجه روسیه در زمینه امنیت سایبری اظهار کرد: “همکاران من و آقای لاوروف در وزارت خارجه‌های دو کشور چندین ماه و شاید بیش از یک سال در مورد همکاری بین‌المللی در حوزه امنیت سایبری با یکدیگر گفت‌وگو و رایزنی کرده بودند. ما در ایران مجموعه‌ای از همه دستگاه‌های ذیربط در داخل دولت و خارج از دولت با همکاری وزارت ارتباطات و سایر دستگاه‌ها در این حوزه فعالیت می‌کنند. موضوعی که یکی از حوزه‌های مهم همکاری‌های بین‌المللی است. ما امروز توانستیم این سند را امضا کنیم”.
ظریف ادامه داد: “سند همکاری‌های فرهنگی بین ایران و روسیه نیز مراحل نهایی خود را طی کرده است و انشالله همکاران ما در اولین فرصت که یکدیگر را ملاقات کنند می توانند آن را امضا کنند‌‌”.
وی همچنین در مورد نتایج سفر خود به روسیه خاطرنشان کرد: این سفر، سفر پردستاوردی از جهت همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه منطقه‌ای به ویژه در حوزه قفقاز بود”.
وزیر خارجه کشورمان در توییتی نوشت که در دیدار با سرگئی لاوروف بر لزوم پایبندی آمریکا به برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت تاکید شده است.
ظریف، روز سه‌شنبه در توییتی نوشت: ‌”در گفت‌وگوهای مسکو، با سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه به دنبال راه‌هایی برای گسترش بیشتر روابط دوجانبه گشتیم. ما بر روی چگونگی بنای توافق ۱۱ ژانویه به منظور تقویت صلح از طریق همکاری‌های منطقه‌ای تمرکز کردیم و بر ضرورت تبعیت آمریکا از برجام و پایبندی به قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل تاکید کردیم”.
ارزیابی مثبت ظریف از دیدارهایش در ارمنستان
وزیر امورخارجه کشورمان دیدارهای خود با مقامات ارمنستان را سازنده توصیف و تصریح کرد که چالش‌ها و فرصت‌های مشترک منطقه‌ای در این دیدارها مورد بحث و رایزنی قرار گرفته است.
او که در سفر منطقه‌ای خود پس از آذربایجان و روسیه، روز (چهارشنبه) به ارمنستان سفر کرده است در حساب کاربری خود در توئیتر نوشت: “رایزنی‌هایی سازنده با نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه ارمنستان داشتم. چالش‌ها و فرصت‌های مشترک منطقه‌ای پس از منازعه اخیر را مورد بررسی قرار دادیم. حصول توافق در خصوص تقویت بیش از پیش روابط دوجانبه و همکاری‌ منطقه‌ای، از جمله پروژه‌های ارتباطی، تبدیل رقابت‌های دیرینه به هم‌افزایی‌های آینده.”
وزیر امور خارجه کشورمان، اعلام کرد که در دیدار با مقامات ارمنستان با آن‌ها در ارتباط با مسائل دوجانبه و همچنین موضوع برق و گاز، همکاری دوجانبه در حوزه ترانزیت و راه آهن جلفا به ایروان رایزنی و گفت وگو کرده است.
توییت ظریف در پی گفت‌وگو با مقامات ارشد گرجستان
وزیر خارجه کشورمان در توییتی محور گفت‌وگوهای خود با مقامات بلندپایه گرجستان را شرح داد.
رئیس دیپلماسی ایران روز پنج‌شنبه در توییتی گزارش سفرش به گرجستان را این چنین شرح‌داد: “در تفلیس با رئیس‌جمهور سالومه زرابیشویلی و نخست‌وزیر گیورگی گاخاریا دیدار داشتم و به صورت تلفنی با دیوید زالکالیانی که خود را قرنطینه کرده، گفت‌وگو کردم. گفت‌وگوهای خوبی درخصوص توسعه روابط دوجانبه طولانی‌مدت و همکاری‌های منطقه‌ای علی‌الخصوص بر سر کریدور ترانزیتی که خلیج فارس را به دریای سیاه متصل می‌کند، داشتیم”.
تنها راه برقراری ثبات از طریق هم‌افزایی است
وزیر خارجه کشورمان در توییتی محورهای دیدارهای خود با رئیس‌جمهور و وزیر خارجه ترکیه را تشریح کرد.
ظریف، گزارش روز آخر سفرش را روز جمعه در توییتی چنین شرح داد: “مکالمات دوستانه، سازنده و پرثمری در ترکیه با رئیس‌جمهور رجب طیب اردوغان و وزیر امور خارجه مولود چاووش‌اوغلو داشتم. در خصوص توسعه روابط دوجانبه و همکاری‌های منطقه‌ای ـ سوریه، عراق و قفقازـ رایزنی و گفت‌وگو کردیم. موافقت کردیم که تنها راه برقراری ثبات از طریق هم‌افزایی است”.