پیچیدگی روزافزون پرونده برجام

علی روغنگران

بحث و جدل درباره تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران بار دیگر داغ شده است. در حالی که تا موعد رفع این تحریم‌ها حداقل پنج ماه باقی مانده است، آمریکا از هم اکنون کارزار دیپلماتیک جدیدی برای جلوگیری از رفع این تحریم‌ها به راه انداخته است. حدود دو هفته پیش، مقامات دولت دونالد ترامپ در گفتگو با چند رسانه غربی از طرح دو مرحله‌ای کاخ سفید برای جلوگیری از رفع تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران خبر دادند. به موجب این طرح، آمریکا ابتدا قطعنامه‌ای برای تمدید تحریم‌های مزبور به شورای امنیت ارائه می‌دهد. اگر این قطعنامه وتو شد، آمریکا ادعا خواهد کرد که به عنوان عضوی از برجام، حق استفاده از سازوکار معروف به «مکانیسم ماشه» را دارد و بدین شکل با بازگرداندن همه تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران، از رفع تحریم‌های تسلیحاتی علیه این کشور جلوگیری می‌کند. حالا برایان هوک، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، به طور رسمی این طرح را تایید کرده است. او طی یادداشتی در روزنامه وال استریت ژورنال، از آمادگی آمریکا برای بازگرداندن سریع تحریم‌ها علیه ایران خبر داد. از سوی دیگر، ایران و برخی اعضای برجام مانند روسیه، ضمن مخالفت با تمدید تحریم‌ها، قاطعانه می‌گویند آمریکا هیچ حقی برای استفاده از مکانیسم ماشه ندارد و با خروج یکجانبه از برجام، مشارکتش در این توافق را پایان داده است. اما علاوه بر این استدلال، ایران به آمریکا و سایر اعضای برجام درباره تمدید تحریم‌های تسلیحاتی هشدار داده است. حسن روحانی در همین خصوص گفته است: «آنچه که امروز آمریکایی‌ها درباره تحریم تسلیحاتی بحث می‌کنند باید بدانند که جزو لاینفک برجام است و اگر تحریم تسلیحاتی بخواهد تحت هر عنوان با هر بیان و مکانیزمی باز گردد، پاسخ ما همان است که در نامه به سران در پارگراف آخر نوشته ام و آن‌ها می‌دانند پاسخ ما چه خواهد بود. در نامه‌ای که به 1+4 نوشتم در پاراگراف نهایی گفتم اگر چنین شود چنان می‌کنیم آنان می‌دانند اگر خطایی کنند چه شکست تاریخی برای آنان خواهد بود.»

اختلافات ایران و آمریکا بر سر تحریم‌های تسلیحاتی آشکارا جنبه حقوقی دارد. هر دو کشور استدلال‌های حقوقی مختلفی در این زمینه مطرح می‌کنند. روزنامه الشرق الاوسط در گزارشی از نیویورک به نقل از یک دیپلمات غربی اعلام کرد که «مباحثات نیرومندی درباره جوانب حقوقی» استفاده آمریکا از مکانیسم ماشه وجود دارد. یک دیپلمات غربی دیگر در شورای امنیت، با بیان اینکه مسئله تمدید تحریم‌های تسلیحاتی «بسیار پیچیده» است، تصریح کرد که این امر به «وکلای بسیار خوبی نیاز دارد.» همین دیپلمات به الشرق الاوسط گفت: «شایعات زیادی وجود دارد که پرونده (تحریم‌های ایران) به شورای امنیت منتقل خواهد شد.»

در حال حاضر، آمریکا تاکید می‌کند که از همه گزینه‌های حقوقی موجود برای جلوگیری از رفع تحریم‌های تسلیحاتی ایران استفاده خواهد کرد. از سوی دیگر، ایران و روسیه می‌گویند تلاش آمریکا برای تمدید این تحریم‌ها وجاهت قانونی ندارد. با توجه به این اختلافات حاد، چه سناریو‌هایی در خصوص تحریم‌های تسلیحاتی ایران وجود دارد؟ در این زمینه می‌توان حداقل به سه سناریو اشاره کرد. سناریوی اول این است که قطعنامه آمریکا پیرامون تمدید تحریم‌های ایران، از سوی دیگر اعضای برجام خصوصا روسیه و چین، وتو نشود و تصویب شود. ارزیابی خود آمریکایی‌ها حاکی از این است که این سناریو موفق نخواهد شد. برایان هوک در یادداشت خود نوشته است: «آمریکا، با دیپلماسی جلو خواهد رفت و برای تمدید تحریم‌ها، حمایت جلب خواهد کرد. ما پیش نویس قطعنامه‌ای را تهیه کرده ایم و امیدواریم که تصویب شود.»

اما هوک می‌گوید اگر این قطعنامه وتو شود، آمریکا از سناریوی دوم استفاده خواهد کرد و آن، استفاده از مکانیسم ماشه است. اما این سناریو ابهامات زیادی دارد. آمریکایی‌ها نمی‌گویند چگونه در حالی که روسیه و سایر اعضای برجام اصرار می‌کنند آمریکا حق استفاده از این مکانیسم را ندارد، از این مکانیسم استفاده خواهند کرد. یک دیدگاه این است آمریکا ممکن است موفق به استفاده از مکانیسم ماشه شود و نه فقط تحریم‌های تسلیحاتی، بلکه کل تحریم‌های سازمان ملل را علیه ایران بازگرداند. به عبارت دیگر، آمریکا برای جلوگیری از رفع تحریم‌های تسلیحاتی کل برجام را نابود خواهد کرد. اما این دیدگاه اشکالاتی دارد از جمله اینکه آمریکا در صورت نابود کردن برجام با اعتراض شدید اروپایی‌ها مواجه خواهد شد. اروپایی‌ها مانند آمریکا از سیاست‌های منطقه‌ای ایران و احتمال تاثیر رفع تحریم‌ها بر اوضاع منطقه ابراز نگرانی می‌کنند و می‌توان حدس زد که قلبا مایل هستند که تحریم‌های تسلیحاتی تمدید شود. اما در عین حال، اروپایی‌‎ها هیچ تمایلی به فروپاشی کامل برجام ندارند. همچنین، خود آمریکا هم می‌گوید مایل است شورای امنیت تحریم‌های  تسلیحاتی ایران را تمدید کند. به عبارت دیگر، آمریکا تمایلی به استفاده از مکانیسم ماشه ندارد و آن را گزینه آخر می‌بیند. پس آمریکا چه گزینه دیگری دارد؟ به نظر می‌رسد آمریکا در حال کار روی سناریویی است که در آن برجام نابود نمی‌شود، ولی تحریم‌های تسلیحاتی تمدید می‌شوند. این سناریو که سومین سناریو است، به طور مبهم در یادداشت هوک مطرح شده است. هوک می‌گوید اگر دیپلماسی آمریکا برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی با مانع وتو برخورد کند، «آمریکا حق تمدید تحریم‌های تسلیحاتی از طریق سایر ابزار‌ها را برای خود محفوظ می‌دارد.» او در ادامه با اشاره به قطعنامه 2231 شورای امنیت که برجام را تایید کرده بود، نوشت: «قطعنامه 2231 شورای امنیت (مصوب 2015) اکثر تحریم‌های سازمان ملل (علیه ایران) را رفع کرد، اما یک مکانیسم حقوقی جهت استفاده انحصاری برخی کشور‌های خاص برای بازگرداندن سریع تحریم‌ها ایجاد کرد. تحریم‌های تسلیحاتی یکی از این تحریم‌هاست.»

در واقع الان بحث سر این نیست که تحریم‌های تسلیحاتی یکی از تحریم‌هایی است که مکانیسم ماشه روی آن‌ها منطبق است. بلکه بحث بر سر این است که آیا آمریکا از نظر حقوقی حق استفاده از این مکانیسم را دارد یا نه. آمریکایی‌ها با اشاره به متن قطعنامه 2231 ادعا می‌کنند آمریکا به عنوان عضو دائمی شورای امنیت بخشی از این قطعنامه است و از آنجا که این قطعنامه درباره برجام است، بنابراین حق استفاده از مکانیسم ماشه را دارد. تفکیک تحریم‌های تسلیحاتی از سایر تحریم‌های ذیل مکانیسم ماشه می‌تواند در راستای همین ادعا باشد. این احتمال وجود دارد که آمریکا برای همراه کردن اروپایی‌ها و شاید روسیه و چین، ادعا کند که از مکانیسم ماشه فقط برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی استفاده خواهد کرد و فعال سازی این مکانیسم به معنای بازگشت همه تحریم‌های سازمان ملل نخواهد بود. چنین سناریویی منافع اروپا و آمریکا را به یک اندازه تامین می‌کند. اروپایی‌ها فعلا سکوت اختیار کرده و به رغم پیچیدگی روزافزون پرونده برجام مواضع واضحی اتخاذ نمی‌کنند. آن‌ها بدون سروصدا در حال رایزنی با آمریکا هستند. اخیرا، برایان هوک برای بررسی طرح جدید برجامی آمریکا به پاریس رفته بود، اما جزئیات این سفر منتشر نشد. از این رو باید منتظر ماند و دید اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها چه خوابی برای برجام دیده اند.پ