مجسمه‌ای که یک دهه بی سرماند

علی مهروی

هرکول نام یکی از خدایان یونانی و محبوب‌ترین شخصیت در اساطیر یونانی است. این خدای اساطیری که معمولا نماد قدرت و توانایی است، این بار نه در قصه ها و ماجراهای خارجی بلکه در دل یکی از تاریخی ترین آثار باستانی ایران جا خوش کرده‌است، جایی در قلب کرمانشاه. محوطه بیستون کرمانشاه منطقه‌ای تاریخی است که به ثبت یونسکو هم رسیده‌است. در این منطقه آثار متعددی از دوره های تاریخی مختلف ایران وجود دارد. اما حیرت انگیزترین آن‌ها شاید نقش برجسته‌ای است که به هرکول یونانی نسبت داده شده، نقش برجسته‌ای که سال‌های سال در دل بیستون آرمیده بود و در طی اتفاقی شگفت‌انگیز کشف شد.

تاریخچه کشف نقش برجسته هرکول

در دهه ۱۳۳۰ شرکت جاده سازی شوسه عهده دار احداث جاده کرمانشاه- همدان بود. قرار بود این جاده از اطراف کوه بیستون بگذرد. در سال ۱۳۳۵ که گروهی از کارگران مشغول پاکسازی جداره کوه بودند، سرکارگر پروژه، علی سلمانی، متوجه یک موضوع غیرعادی می‌شود. چنگک‌های بولدوزر که برای پاکسازی به کار می‌رفت به یک جسم‌ سخت و مجسمه مانند برخورد کرده‌ بود. با هوشیاری این کارگر و هشدار به موقع‌اش چنگک‌های بولدوز از حرکت ایستاد.

او می‌گوید تمامی کارگران با شنیدن فریادهایش با تصور این که اتفاقی برایش افتاده به سمتش می‌روند. او به آن ها توضیح می دهد که مجسمه‌ای در زیر سنگ‌ریزه‌ها قرار گرفته‌است. در آن دوران که میراث فرهنگی از ارزش و اهمیت امروزی برخوردار نبود، تعطیل کردن یک پروژه صرفا به خاطر یک مجسمه کار سختی بود. اما علی سلمانی توانست کارگران را متقاعد کرده و بولدوزر را خاموش کند.

سپس به کمک کارگران، تکه سنگ های روی مجسمه را یکی یکی برداشته و مجسمه هرکول در مقابل نگاهشان نمایان شد. مدیران پروژه و مسئولان کار که از این موضوع اطلاع یافتند، از اقدام و هوشیاری علی سلمانی تقدیر و تشکر کرده و پروژه راه کرمانشاه- همدان را متوقف کردند تا مسیر دیگری، به جز مسیری که قرار بود از کنار بیستون بگذرد، برای این پروژه تعیین شود. بد نیست بدانید که در اولین برخورد بولدوزر با نقش برجسته، بخشی از ریش هرکول از جا کنده شد و کارگران چندین ساعت را بین سنگ ریزه ها به دنبال آن تکه بودند و در نهایت پیدایش کردند.

مشخصات مجسمه هرکول

نقش برجسته هرکول(Statue of Hercules) در سایت تاریخی بیستون بر روی سکویی به ارتفاع ۲.۲۰ متر قرار گرفته است. مجسمه به پهلوی چپ خود به صورت نیم خیز به آرنج خود و بر روی پوست شیر تکیه داده است. دست راست هرکول روی پای راست قرار گرفته و پای چپ تکیه گاه پای راست است و در دست چپ اش پیاله‌ای قرار دارد و دست تا نزدیک صورت او آمده است. طول این نقش برجسته که از سنگ خود کوه تراشیده شده ۱۴۷ سانتی‌متر و از پشت به کوه وصل است. شیری که هرکول روی آن دراز کشیده، طولش از سر تا دم ۲۰۰ سانتی‌متر و ارتفاع دم  ۱۱۴ سانتی‌متر است.

در پشت نقش برجسته هرکول کتیبه‌ای روی سنگ نقش بسته که بر روی آن کلماتی به یونانی دیده می‌شود. نقوش این کتیبه یونانی شامل یک درخت زیتون است که از شاخه‌اش کماندان و تیردان آویزان شده است. نوشته‌های روی کتیبه در هفت سطر به خط یونانی قدیمی نوشته شده و خود کتیبه لوحی ۳۳ × ۴۳ سانتی متری و شکل آن مانند معابد یونانی است. باستان شناسان قدمت این نقش برجسته را به ۱۵۳ سال قبل از میلاد نسبت داده‌اند.

سر هرکول درگیر دردسرهای زیادی شده‌‌است. براساس اسناد و اطلاعات موجود، سر پیکره یک بار در سال ۱۳۵۶ توسط سارقان اموال فرهنگی دزدیده و پس از مدتی برگردانده شد. سال ۱۳۵۸ دست، جام و بخش‌هایی از پیکره نیز مخدوش و تخریب شد. سال ۱۳۷۲ سر هرکول دوباره سرقت شد که آسیب‌های جدی نیز به آن وارد شد تا سرانجام، سازمان میراث فرهنگی استان کرمانشاه تصمیم گرفت سر این پیکره تاریخی را به انبار اموال فرهنگی بسپارد.

مجسمه هرکول یک دهه بی سر بود. البته در این مدت کپی‌هایی از سر هرکول ساخته شد اما یا سرقت شد، یا درست نگهداری نشد، یا مواد تشکیل دهنده آن نامناسب بودو یا توسط مردم مخدوش شد. هرکول سرانجام در نوروز سال ۱۳۸۴ با مولاژ جدیدی از سرش در معرض نمایش مسافران و گردشگران قرار گرفت. آن‌طور که ملیحه مهدی آبادی، مدیر وقت پروژه بیستون در آن سال‌ها توضیح داده، سر اصلی برای در امان ماندن از دست سارقان و قاچاقچیان اموال، دیگر روی تندیس نصب نشد. برای همین هرکول بیستون دو دهه اخیر را با همان سر کپی شده سپری کرده، درحالی‌که پیکره اش بدون هیچ حفاظی در معرض تخریب است.