تنهایی و سکوت

عاطفه خوافیان

چند روز پیش کرونا داغ بزرگی بر  دل ما گذاشته و جان برادرم را گرفت…

از آخرین باری که برای تغسیل به آرامستان رفته بودم، سال‌ها می‌گذشت و بر خلاف آن سال‌ها باید برادرم را در نهایت خلوتی و تنهایی برای غسل و کفن و دفن به بهشت رضا می‌بردم.

پس از انجام واجبات شرعی تطهیرکنندگان جنازه برادر را تحویل دادند، برای مراسم تدفین چند نفری از اقوام آمده بودند، اما ترس از چشمانشان هویدا بود، بالای سر قبر برادرم ایستادیم و نماز میت را با همان تعداد حداقلی با رعایت حداکثری فاصله اجتماعی خواندیم و هیچ‌کس برای برداشتن جنازه برادرم و حمل آن داخل قبر برای کمک نزدیک نیامد و بالاخره جنازه برادر عزیزتر از جانم را به دست یکی از افرادی که با شیلد و لباس‌های مخصوص داخل قبر ایستاده بود سپردیم و پس از پوشاندن قبر با سنگ و خاک و مواد مخصوص، دست‌های خود را ضدعفونی کرده و دیگر نه تنها از مداحی که در کنارمان باشد و با صداو مداحی سوزناکش سبب روان شدن اشکمان شود، خبری نبود بلکه دستی برای آرام گرفتن دل بیقرارمان ما را در آغوش نکشید و با سیل اشک و داغ بزرگ برادر همان جمعیت کم نیز متفرق شده و به خانه بازگشتیم و این داغ و درد جانسوز را به تنهایی به دوش کشیدیم.

فردای خاکسپاری تماس‌های اقوام و دلجویی آن‌ها شروع شد، تماس‌هایی که بیشتر از دلجویی بیشتر  جهت کنجکاوی و اطمینان خاطر بابت منفی شدن تست کرونای دیگر اعضای خانواده برقرار میشد، اینگونه تعداد کمی شانه در غم برادرم همراه ما لرزید.

در این روزهای کرونایی دیگر نه از حجله و بنر تسلیت برای خانواده جانباختگان خبری است و نه از رفت و آمدهای دوست و آشنا برای همدردی و تسلی خاطر دادن به آنها. عزاداران مانده اند و غم و حسرتی که نمی دانند با آن چه کنند مثل امیریان که پدر پیرش را به دلیل کرونا از دست داده؛ پدری که بزرگ و معتمد و مورد احترام فامیل و اهالی محله بود و پسر دلش می خواست برای او مراسم سوگواری درست و حسابی بر پا کند؛ اما نشد که نشد. کرونا این فرصت را از او و باقی اعضای خانواده اش گرفت: «پدر سه روز در آی سی یو بیمارستان «شریعتی» بستری بود. بعد گفتند بهتر شده و او را به بخش آوردند.» اما فردای همان روز خبر رسید که پدر ۸۰ ساله فوت کرده. جنازه را به « آرامستان رضوان» بردند و پس از شست وشو و کاور کردن، به گورستان «بهشت رضا» منتقل کردند: «به دوست و آشنا پیام دادیم و خبر مرگ را رساندیم، اما به دلیل شرایط نتوانستیم مراسم بگیریم. روز خاکسپاری تنهامن بودم و برادرم و تعدادی از آشناها. حتی آن آشناهایی هم که بودند از ما واهمه داشتند. فاصله می گرفتند و مدام می پرسیدند شما خودتان مشکلی ندارید؟ انگار که فراری بودند از ما”.

سوگ ابراز نیافته

در مراسم خاکسپاری، همسر پیرمرد هم نتوانست حضور پیدا کند، چون او هم کرونا گرفته و در خانه قرنطینه بود و همین موضوع هم بیشتر از هر چیزی خانواده متوفی را آزار میداد. خانواده ای که حالا، تنها در عرض چند روز بزرگ و ریش سفید خود را از دست داده و امکانی برای برگزاری سوگواری و میزبانی از هم محله ای ها و آشنایان نیافته است؛ مثل همه آنهایی که از سوم اسفند تا الان، عزادار شدند، اما فرصتی برای ابراز آن پیدا نکردند و وزارت بهداشت را واداشتند تا از هشداری به نام «سوگ ابراز نیافته» خبر دهد و معاون امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران هم از تشکیل کارگروه تخصصی «سوگ» برای حمایت از خانواده های کسانی که به دلیل ابتلا به کرونا جان باختند، سخن بگوید، زیرا هنگام سوگ، محیط اجتماعی باید مکانیزم عاطفی اعمال کند تا سوگواران بتوانند داغ و اندوه خود را هضم کنند و به مرور زمان با آن کنار بیایند.

ارایه خدمات به خانواده سوگواران کرونایی

از طرف دیگر، بازماندگان این نگرانی را دارند که مبادا آنها هم مبتلا شده باشند. ترکیب همه این موارد با یکدیگر باعث مضاعف شدن بار روانی سوگوار می شود و دوره سوگ را طولانی تر می کند و در آینده پیامدهای ناگواری به جا می گذارد.» هشدار سخنگوی وزارت بهداشت درباره احتمال شیوع پدیده سوگ ابراز نیافته قابل تأمل است اما برای پیشگیری از این پدیده لازم است اقدام عملی هم صورت گیرد. تدوین شیوه نامه حمایت از خانواده های سوگوار و پیش بینی بسته ای از خدمات روانشناختی و روان درمانی در کنار خدمات اجتماعی دیگر می تواند مرحله عملی این اقدام را شامل شود.

شیوع ویروس کرونا در کشور موجب شد تا خانواده‌های متعددی با مرگ ناگهانی عزیزانشان مواجه و داغدار شوند و در غم عزیز از دست رفته خود به سوگ بنشینند. اما به دلیل شرایط موجود، محدودیت‌های زیادی در فرایند تشییع، تغسیل، تدفین و خاکسپاری، عزاداری دسته جمعی و رفت و آمد‌های خانوادگی، اقوام، دوستان، نزدیکان و همسایگان به وجود آمده است.

در خصوص سوگواری‌های ابراز نشده این چند ماه اخیر به سراغ دکتر محمدرضا ایمانی، روان‌شناس و روان درمانگر رفته تا با او پیرامون اختلال سوگ به گفت و گو بنشینیم که در ادامه به آن می‌پردازیم.

سوگ؛ مکانیسم طبیعی به فقدان

یک روانشناس و تحلیل‌گر الگوهای رفتاری می‌گوید: سوگ، پاسخ طبیعی، مؤثر و سالم به یک مصیبت و فقدان است وتجربه از دست دادن یک عزیز، آدمی را با یک بحران شدید عاطفی روبه‌رو می‌کند.

به گزارش صبح امروز، دکتر محمدرضا ایمانی در مصاحبه با خبرنگار این رسانه می‌افزاید: فرهنگ سوگواری در جامعه ما با برگزاری مراسم تشییع، خاکسپاری، عزاداری جمعی و مراسم متعدد با حضور اقوام، دوستان و آشنایان موجب برون‌ریزی و تخلیه هیجانات منفی می‌شود و زمینه را برای بازگشت به زندگی عادی فراهم می‌کند.

وی تصریح میکند: در صورتی که شرایط برون‌ریزی هیجانات منفی فراهم نباشد یا تجربه سوگواری فرد داغ‌دیده طبق روال عادی پیش نرود، زمینه برای بروز فرایند سوگ ابراز نشده فراهم خواهد شد و فرد عزادار دچار هیجانات منفی و دردناک اندوه، ناراحتی، عذاب وجدان و رنج بسیار زیاد می‌شود به گونه‌ای که حتی با وجود گذشت مدت زمان طولانی از فقدان، قادر به بازگشت به زندگی عادی نمی‌شود.

فاصله از واقعیت‌ها

ایمانی ابراز می‌کند: کسانی که در دوران کرونا عزیزان‌‌شان را از دست می‌‌دهند مجبورند که مراسمی را برگزار نکنند و این امر چند تأثیر روانی ناخوشایند بر این افراد دارد. یکی این‌‌که با برگزار نکردن مراسم برای فرد فوت شده و عدم حضور در مراسم خاکسپاری، بسیاری از افراد، حس جدا شدن از فرد فوت شده را پیدا نمی‌‌کنند و همواره احساس می‌‌کنند که این فرد حضور دارد و منتظرند هر لحظه از در خانه وارد شود؛ بنابراین همین امر باعث می‌‌شود فرد از واقعیت‌‌ها فاصله بگیرد.

وی توضیح می‌دهد: دوم آن‌‌که عدم برگزاری مراسم باعث می‌‌شود حمایت‌‌های روانی- اجتماعی صورت نپذیرد و فرد احساس تنها و بی‌‌پشتوانه بودن کند و فکر کند که پس از مرگ عزیزی که از دست داده است، همه‌‌چیز نیز پایان یافته و چیزی جز افسردگی و تنهایی باقی نمانده است؛ به همین دلیل ممکن است دچار حالات افسردگی شود. سوم آن‌‌که به دلیل سوگواری و گریه و زاری نکردن، تخلیه روانی، عاطفی و هیجانی انجام نمی‌‌شود و فرد دچار یک بغض در گلو مانده و دل‌‌شکستگی می‌‌شود زیرا در مراسم عزاداری، یادآوری خاطرات متوفی و ذکر مصیب انجام و باعث می‌‌شود افرادی که عزیز خود را از دست داده‌‌اند گریه و خود را تخلیه روانی کنند اما زمانی که به دلیل کرونا این مراسم عزاداری برگزار نمی‌‌شود وابستگان نیز این تخلیه روانی را ندارند و دچار مشکل می‌‌شوند.

ایمانی تاکید می‌کند: چهارم آن‌‌که وقتی فردی فوت می‌‌کند، بازماندگان او با برگزاری مراسم و دادن خرج و خیرات احساس بهتری پیدا می‌‌کند زیرا حس می‌‌کنند اثرات مثبت و ثواب این کار به روح متوفی می‌‌رسد و وجدان فرد بازمانده نیز آسوده می‌‌شود زیرا حس می‌‌کند برای فرد فوت‌‌شده، کار مثبتی انجام داده است و در دوران کرونا به دلیل این‌‌که برگزاری چنین مراسمی ممکن نیست، فرد بازمانده دچار احساس اضطراب، افسردگی و وسواس فکری می‌‌شود.

وی ادامه می‌دهد: مکانیسم بدن و اعصاب، یک مکانیسم پیچیده و فوق‌العاده هوشمند است که این مکانیسم موجب شده تا توازن را در تمام موضوعات زندگی داشته باشیم و سوگ یکی از این واکنش‌های این مکانیسم به اتفاقات بیرونی و منفی است.

عوامل موثر در گذر بحران سوگواری

وی در پایان این عوامل را کمک کندده در گذران از بحران دانست و تشریح کرد: یادآوری کارها، خاطرات، فعالیت‌ها، علایق و مرور عکس‌ها و کلیپ‌های خاطره‌انگیز از فرد از دست رفته به اشتراک‌گذاری آن‌ها و تدوین کلیپ‌هایی از عزیز از دست رفته کمک‌کننده بوده و انجام کار خیر به نیت فرد فوت شده و اطلاع دادن به خانواده داغ‌دیده برای ایجاد آرامش در آن‌ها اهمیت دارد.برگزاری جلسات قرائت قرآن، خواندن دعا به صورت مجازی و با نیت و یاد عزیز از دست رفته مناسب است.

برقراری ارتباط با خانواده داغدار

برگزاری مراسم سوگ برای حل فرایند سوگ از اهمیت زیادی برخوردار است. در غیر این صورت، فرایند سوگ همچنان پیچیده‌تر خواهد شد؛ بنابراین سوگواری به هر صورت لازم است انجام شود، ولی شکل و سبک آن می‌تواند متفاوت با شرایط معمول باشد. مثلاً از طریق تلفن یا استفاده از شبکه‌های اجتماعی به صورت تصویری، می‌توان با خانواده داغدار ارتباط برقرار نمود و با آن‌ها همدردی کرد.

قرار بگذارید در زمان معینی مراسم عزاداری مجازی برگزار کنید. در این قبیل مراسم، اجازه دهیم صاحبان عزا احساساتشان را ابراز کنند، به راحتی گریه کنند و خودشان را به صورت کامل تخلیه نمایند، در مورد عزیز از دست رفته حرف بزنند و احساسات خودشان درباره اتفاق پیش آمده را بیان کنند.