غزل های حافظ، تفأل عوام و دریافت خواص

مهناز اصغری
هنوز هم خانواده هایی هستند که به سنت حافظ خوانی پایبند و در مراسمات ویژه از آن بهره جویی کنند. هرچند گاه و بی گاهی که در استیصال می مانند نیز با باور به اعتقادات سنتی، کتاب را باز کرده و برای چاره جویی به آن رجوع می کنند. حالا با این سوال روبرو می شویم که چطور گاهی فال حافظ درست از آب در می آید و آیا منطقی برای پذیرفتن آن تعریف شده است؟ برای پاسخ به این سردرگمی ها، با دو تن از اساتید برجسته مشهد به گفتگو پرداختیم و نظراتشان را جویا شدیم.
هرچیزی که باعث شود مردم حافظ بخوانند خوب است
دکتر مهدی محبتی، نویسنده و مدرس دانشگاه در رابطه با بحث حافظ شناسی می گوید: حافظ را می توان از جهات مختلف معرفتی، عرفان، زیباشناختی، کارکردی در جهان معاصر و فلسفی مورد بحث و بررسی قرار داد و شعر وی از حیث روان شناسی و بلاغت مورد توجه است. حافظ یکی از پنج قله شعر معاصر ایران است و از هر زاویه ای که به ادبیات فارسی نگاه کنیم، او را جزو برترین های شعر کلاسیک می بینیم و در ردیف اول با مولوی، فردوسی، نظامی، سعدی و خیام قرار می گیرد که نماد فرهنگ ایرانی هستند و نمی توان آن ها را نفی کرد. حافظ در بنیان های فکری، مشکلات بشر امروز، معنا دهی به زندگی، لذت بردن از ادبیات، حل مسائل اجتماعی، فلسفه و صدها منظر دیگر مورد توجه است.
دکتر محبتی بیان کرد: در حافظ شناسی میتوان ده پنجره باز کرد و از هر کدام به تماشای او نشست. در این بین، تفأل بر حافظ مرتبه نازلی دارد اما از آن جا که زبان حافظ، زبان تأویلی است، هرکس به سبک و سیاق خود اشعار او را معنا می کند و یکی از لایه-های معنوی شعر را بر احوال خود تطبیق می دهد که اصطلاحا به آن تفأل بر حافظ می گویند و ایرادی بر آن وارد نیست. چراکه به همین عنوان هم اگر مردم حافظ را بخوانند، اتفاق خوبی است. هرچند اعتقاد و باور نیز نقش زیادی در تفأل دارد.
غزل های حافظ یک مجموعه معرفتی ارزشمند است. حالا چه به عنوان فال خوانده شود و چه در دعای نماز شب، که می گویند ادیب پیشاوری شعر حافظ را در نماز شب می خواند و از حال می رفت. یکی هم مثل وفا در حال عرفان آن را میخواند و به قول جامی، کلام حافظ در مذاق صوفیه خوش افتاده بود. به همین خاطر، هر کس به طریقی با او ارتباط برقرار می کند و شعر او را در حال و احوال خاص خود می خواند. با این تفاسیر، به اینکه عوام از راه تفأل و خواص از راه معنادهی به آن می پردازند، ایرادی وارد نیست.
تفأل بر دیوان حافظ به اعتقاد قلبی شخص بازمی گردد
دکتر سید جواد مرتضایی، عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد نیز در ارتباط با جایگاه حافظ در شعر کلاسیک بیان کرد: حافظ یکی از برترین غزل‌سراها است که از تمام ظرفیت های زبان فارسی در غزل هایش استفاده کرده است. او به فرم و صورت غزل، اهمیت زیادی می‌دهد و استحکام فرم غزل های وی را در کمتر غزلی از شاعران دیگر می بینیم. بنابراین جایگاه حافظ، بسیار ویژه و خاص‌ است. ما اگر بین شاعران کلاسیک فارسی زبان، دو شاعر تمام عیار داشته باشیم، یکی خاقانی و دیگری حافظ است. طبیعتا از هر فارسی زبان که بخواهید چند شاعر غزل سرا را نام ببرد، حافظ اولین نام است. در حالیکه او شاعر قرن هشتم است و در آن زمان شاعران غزل سرای زیادی داشته ایم.
او ادامه داد: حافظ به دو بُعد زمینی و آسمانی وجودی انسان، توجه داشته است و به همین علت، مخاطبان شعر او تنها از طیف خاصی نیستند و از طبقات و اقشار مختلف مردم هستند که دامنه آن گسترده است. هر کسی بسته به نیت خود و آنچه در ذهن و ضمیر خود هست، به سراغ حافظ می‌رود و دریافتی از او دارد.
مرتضایی در ارتباط با جایگاه تفأل بر حافظ در باورهای عمومی گفت: بخشی از تفأل بر دیوان حافظ، به اعتقاد قلبی شخصی بازمی-گردد که حافظ را لسان الغیب می‌داند. بخش دیگری از آن، به ویژگی غزل‌های حافظ برمی گردد. ابیات حافظ تقریبا مستقل از هم هستند و این استقلال نسبی ابیات، باعث می‌شود بالاخره شخص در یک بیت به نیت خود برسد و به نوعی، پاسخی را که می‌خواهد دریافت کند. سبک غزل های حافظ این چنینی است و عموما گفته شده که این ویژگی، از قرآن اتخاذ شده است. چرا که در قرآن هم یک سوره با مضامین مختلف را شاهد هستیم.