رمزارزها به سود یا زیان کشور؟

مرکز پژوهش‌های مجلس با تاکید بر این‌که نوسانات بالای ارزش رمزارزهای جهان‌شمول، ریسک مشارکت مستقیم و غیرمستقیم دولت، بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری در این حوزه را افزایش می‌دهد، اعلام کرد: برای ساماندهی استخراج رمز مصوبات ارز در بخش خصوصی هم زیرساخت قانونی فعلی تا حد زیادی کفایت می‌کند و به نظر میرسد در شرایط کنونی نیازی به وضع قوانین جدید نباشد.

به گزارش خبرآنلاین، تحلیل اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی درباره رمزارزها و نقش نظارتی مجلس حاکی از آن است که رمزارزها، گونه‌ای از نظام‌های پرداخت، انتقال و ذخیره ارزش هستند که معمولا بدون استفاده از توان رایانشی بانک مرکزی و نهادهای متمرکز تولید و اداره می‌شوند. طراحان رمزارزها سازوکاری تدوین می‌کنند که ذینفعان مختلف با توان رایانشی خود به شبکه رمزارز آنها ملحق شوند و در اداره آن مشارکت کنند. وقتی کسی شرایط معین یک رمزارز را محقق کند، مقداری از همان رمزارز در قالب واحد جدید یا کارمزد به آن شخص پرداخت می‌شود؛ به این عمل استخراج می‌گویند.

مدل کسب‌وکار و توان رایانشی مورد نیاز هر رمزارز با دیگر رمزارزها متفاوت است؛ برای مثال رمزارز بیت‌کوین توان رایانشی از نوع پردازنده مرکزی را مصرف می‌کند، مشارکت در ارز مجازی فایل‌کوین از طریق در اختیارگذاری فضای ذخیره‌سازی قابل انجام خواهد بود و لات‌کوین به توان رایانشی فضای حافظه موقتی دستگاه‌ها متکی است. هر فرد که یک رایانه با هر قدرتی را در اختیار دارد، می‌تواند در این شبکه‌ها مشارکت کند و در شرایط رقابتی با افراد دیگر برای کسب واحدهای ارزهای مجازی رمزی رقابت کند. ممکن است از رایانه‌های شخصی برای کسب واحدهای جدید استفاده شود و ممکن است اشخاص از توان رایانشی دیگران به‌صورت اجاره‌ای برای استخراج رمزارز استفاده کنند.

در ارتباط با استخراج رمزارزها به دو سوال اساسی باید پاسخ داده شود: ابتدا این‌که استخراج رمزارزها تحت چه شرایطی دارای صرفه اقتصادی خواهد بود؟ و دوم اینکه قانونگذاران در زمینه استخراج‌پذیری رمزارزها به چه نکاتی باید توجه کنند.

صرفه اقتصادی رمزارزها

جذابیت رمزارزها در دیدگاه کاربران، به یک نوآوری در آنها مربوط است که در دیگر ارزهای مجازی دیده نشده باشد. برای مثال، نوآوری بیت‌کوین ایجاد نظام بانکداری بدون باجه‌ها یا شعب فیزیکی بانک و طراحی یک نظام مالی بدون خلق بی‌ضابطه پول است. نوآوری رمزارز اتریوم، ایجاد امکان تعریف قرارداد هوشمند و اجرای خودکار مفاد قراردادها و پرداخت وجه به ازای تحقق شرایط از قبل مشخص شده است. نوآوری مهم رمزارز ایاواس ایجاد امکان شکل‌گیری یک رایانه جهانی از تجمیع توان رایانه‌های متکثر برای ایجاد برنامه‌های کاربردی و متمرکزسازی منابع رایانشی برای اجرای این هدف است. بعضی رمزارزها نیز بهره‌گیری از فضای ذخیره‌سازی استفاده نشده رایانه‌ها را هدف قرار می‌دهند.

هزینه مشارکت در هرکدام از طرح‌های اقتصادی ارزهای مجازی به دو دسته تقسیم می‌شود: هزینه‌های سرمایه‌ای و هزینه‌های عملیاتی. به هزینه خرید سخت‌افزارهای جدید مانند دستگاه تولید برق یا وسایل رایانشی مانند استخراج‌کننده، هزینه‌های سرمایه‌ای و به هزینه استفاده از سخت‌افزارها مثل هزینه برق و سوخت، هزینه‌های عملیاتی می‌گویند. ممکن است مشارکت در استخراج رمزارزها با استفاده از منابع سخت‌افزاری مازاد که از قبل خریداری شده انجام شود، در این صورت محاسبه هزینه‌های جاری اهمیت پیدا می‌کند و در صورتی که تجهیزات جدیدی خریداری شود، علاوه بر هزینه‌های جاری، هزینه‌های سرمایه‌ای نیز باید مورد توجه قرار گیرد. نهایتا این هزینه‌ها باید با درآمد ناشی از کسب رمزارز و سایر منافع حاصل از مشارکت در این طرحها مقایسه شوند تا صرفه اقتصادی استخراج رمزارزها محاسبه شود. تفاوت‌های منابع رایانشی مورد استفاده رمزارزها، رقابت در مشارکت و نوسانات قیمت رمزارزها از مهمترین موضوع‌هایی هستند که در صرفه اقتصادی رمزارزها تفاوت ایجاد می‌کنند.

منابع رایانشی مورداستفاده و تفاوت در هزینه جاری

مشارکت در استخراج هرکدام از ارزهای مجازی به منابع سخت‌افزاری متفاوتی نیاز دارد و هرکدام از منابع سخت‌افزاری هزینه‌های جاری خاص خود را دارند. مثلا اشتراک‌گذاری توان پردازنده مرکزی و کارت گرافیک رایانه‌ها نیازمند مصرف برقی بیش از مصرف برق معمول رایانه است و هزینه برق و استهلاک تجهیزات باید در محاسبه صرفه اقتصادی استخراج رمزارز مدنظر قرار گیرد.

اشتراک‌گذاری حافظه موقت، مصرف برق کمتری لازم دارد؛ به عبارت دیگر به اشتراکگذاری فضای ذخیره‌سازی رایانه‌ها در ساعات معمول کار تفاوت چشمگیری در مصرف برق ایجاد نمی‌کند و استهلاک کمتری دارد. در عوض از ظرفیت پهنای باند اینترنت خریداری شده بیشتر استفاده می‌شود.

رقابت در مشارکت و نوسانات درآمد حاصل از هزینه سرمایه‌ای

سازوکار بعضی رمزارزها به‌گونه‌ای است که هر فردی که نرم‌افزار لازم را روی رایانه خود نصب کرده باشد، می‌تواند در استخراج آن رمزارز مشارکت کند. در مقابل، امکان استخراج بعضی رمزارزها تنها برای کسانی وجود دارد که شرایط خاصی را احراز کنند، مثلا مقداری از آن رمزارز در اختیار داشته باشند. برای مثال برای استخراج بیت‌کوین هیچ پیش‌شرطی جز نصب نرم‌افزارهای لازم وجود ندارد و هر فردی می‌تواند اقدام به استخراج این رمزارز کند. اما ارزش بالای بیت‌کوین موجب شده است که افراد زیادی در سراسر جهان وارد رقابت برای استخراج آن شوند و درنتیجه اگر شخصی با یک رایانه ساده و به‌تنهایی قصد استخراج بیت‌کوین را داشته باشد، شانس بسیار اندکی برای موفقیت خواهد داشت، بنابراین افراد متکثر با نصب نرم‌افزارهای اشتراک‌گذاری توان پردازشی رایانه، شانس خود را برای موفقیت در کسب بیت‌کوین افزایش می‌دهند. در این صورت احتمال کسب میزان اندکی بیت‌کوین به‌ازای اشتراک‌گذاری هر میزان توان رایانشی وجود دارد. اما مساله این است که هزینه برق مصرفی فرد ممکن است از عایدی بیت‌کوین او فراتر باشد. بنابراین تجهیزات استخراج بیت‌کوین به‌صرفه‌تر طراحی شده‌اند که با مصرف برق کمتر توان بیشتری به شبکه عرضه کنند.

به‌موازات این موضوع، جذابیت بازار موجب می‌شود که همواره افراد بیشتری به استخراج بیت‌کوین بپردازند و مقدار بیت‌کوین‌های قابل استخراج نیز به مرور کمتر می‌شود. بنابراین شانس موفقیت در استخراج بیت‌کوین اگر تعداد معاملات هم کاهش پیدا کند، کمتر میشود و در صورت مشارکت با دیگران هم، میزان بیت‌کوین استخراج شده همواره کمتر و کمتر خواهد شد، بنابراین ممکن است از زمان سفارش تجهیزات سرمایه‌ای برای استخراج بیت‌کوین تا زمان نصب و راه‌اندازی آن درآمد قابل کسب کاهش چشم‌گیری پیدا کند. البته نوسانات توان رایانشی موردنیاز در استخراج دیگر رمزارزها ممکن است متفاوت باشد و درنتیجه بازگشت هزینه‌های سرمایه‌ای آنها نیز متفاوت خواهد بود.

نوسانات قیمت

استخراج رمزارزها با کسب درآمد از این ارزها معنا پیدا می‌کند و نوسانات قیمت بالای رمزارزهای اولیه یکی از نقاط ضعف آنها به‌شمار می‌رود. بنابراین بررسی اقتصادی نوسانات قیمتی رمزارزها نیز باید مدنظر قرار گیرد. بعضی رمزارزها به پایدار سکه معروف هستند. پایدار سکه‌ها طوری طراحی شده‌اند که اگر قیمت آنها بیش از مقدار مجاز افزایش پیدا کند، سیاست‌های مؤثر بر افزایش قیمت به صورت خودکار اجرایی شوند، اما بسیاری از رمزارزها چنین سازوکاری ندارند. بنابراین در بررسی اقتصادی بودن استخراج رمزارز باید نوسانات قیمت نیز مدنظر قرار گیرد. البته بیشتر رمزارزها در حال حاضر از قیمت بیت‌کوین تبعیت می‌کنند یعنی با کاهش یا افزایش قیمت آن معمولا قیمت دیگر رمزارزها نیز کاهش یا افزایش می‌یابند.

لازم به ذکر سهم و اهمیت بیت‌کوین در بازار رمزارزها در حال کاهش است. گرچه ورود موسسات مالی به خرید رمزارز بیت‌کوین مقداری سهم این رمزارز را نسبت به دو سال گذشته بالا برده است. نوسانات بالای قیمت رمزارزها، سرمایه‌گذاری و مشارکت مستقیم یا غیرمستقیم دولت‌ها، بانک‌ها و مؤسسات مالی و اعتباری را با ریسک زیادی همراه می‌کند، اما افراد حقیقی و حقوقی بخش خصوصی نیز به لحاظ انعطاف بیشتر و کنش سریع‌تری که نسبت به وضعیت‌های جدید دارند، می‌توانند با پذیرش و مدیریت این ریسک‌ها (مانند دیگر بازیگران جهانی) به استخراج رمزارز مبادرت کنند. بنابراین نقش مهم مجلس، نظارت بر اجرای قوانین و مقررات مرتبط با موضوع استخراج رمزارزها در بخش خصوصی است.

۶ پیشنهاد مرکز پژوهش‌های مجلس

استخراج‌پذیری رمزارزها بنا به نوع رمزارز و توان رایانشی مورد استفاده، نیازمند هزینه‌های جاری متفاوتی خواهد بود. مصرف برق در همه رمزارزها قابل توجه نیست و در مورد برخی دیگر از رمزارزها، یک منبع رایانشی بلااستفاده با کمک فناوری رمزارزها قابل استفاده و معامله می‌شود. استخراج رمزارزها در ساعات افت تقاضای مصرف برق می‌تواند ضریب بار برق را تصحیح و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در تولید برق با استفاده از منابع فسیلی ارزان را توجیه‌پذیر کند.

برای استفاده از مزایای استخراج رمزارزها در بخش دولتی نیاز به باز سازماندهی بخش فناوری اطلاعات دستگاه‌ها برای استفاده از فناوری دفاتر کل توزیع شده است تا بتوان از فرصت‌های استخراج‌پذیری رمزارزها استفاده کرده و مانع از سوءاستفاده از منابع رایانشی شد. به نظر می‌رسد زیرساخت قانونی موجود، وظایف و اختیارات دستگاه‌های مختلف را در خصوص رمزارزها تعیین کرده است. اما نقش نظارتی مجلس در این زمینه بسیار حائز اهمیت است و پیشنهاد می‌شود با توجه به نکات ذیل پیگیری شود:

– هریک از رمزارزها بسته به حوزه‌ای که بر آن اثرگذار است، نهاد متولی قانونی خاص خود را خواهد داشت. مقررات‌گذاری در مورد رمزارزهایی که استخراج آنها بر پهنای باند اینترنت اثرگذاراست، به وزارت ارتباطات مربوط است و اگر استخراج رمزارزی بر مصرف انرژی برق کشور اثرگذار باشد، وزارت نیرو باید در زمینه توزیع و حفظ پایداری شبکه برق کشور پاسخگو باشد.

– در اجرای اختیارات و تکالیف ناشی از قانون تأسیس وزارت نیرو مصوبه ۱۳۵۳، وزارت نیرو می تواند تعرفه برق استخراج رمزارزهای انرژی‌بر و (با تشخیص وزارت صنعت، معدن و تجارت) مکان‌هایی که استخراج رمزارز در آنها مجاز است مانند شهرک‌های اختصاصی را تعیین کند و بدون ایجاد مجوز جدید و فرآیندهای اداری مازاد با تکیه بر فرایند خوداظهاری در سامانه گمرک نسبت به ساماندهی این حوزه اقدام کند تا کنتورهای برق خاص این کسب‌وکارها به آنها اختصاص یابد.

– بانک مرکزی باید تکالیف شورای عالی اقتصاد در زمینه بازگشت ارز حاصل از صادرات با استفاده از سامانه‌های سنا و نیما را در استخراج رمزارزها اجرایی کند یا به مراکز مبادله رمزارز مجوز لازم دهد، اطلاعات لازم را در اختیار سازمان امور مالیاتی قرار دهد و مانع از خرید و فروش ارز حاصل از استخراج برای مقاصد سوداگرانه شود.

– اخذ مالیات در حوزه رمزارزها کلید شفافیت این حوزه نیز به‌شمار می‌رود. سازمان امور مالیاتی باید با استفاده از اختیارات خود درخصوص اخذ مالیات با استفاده از اطلاعات سامانه خوداظهاری و اطلاعات سامانه‌های سنا و نیما و اطلاعات عام رمزارزها مانند سختی استخراج، مالیات بر استخراج رمزارزها را به صورت خودکار و علی‌الرأس دریافت کرده و با دریافت مدارک هزینه از استخراج‌کنندگان و استعلام آنی از شرکت برق و گمرک، مالیات اضافی را به آنها عودت دهد. اگرچه ماده ۱۴۱ قانون مالیات‌های مستقیم مصوب ۱۳۹۴  و ماده ۱۳ قانون مالیات بر ارزش‌افزوده، اخذ مالیات از درآمد صادراتی غیرنفتی از مبادی رسمی را صفر منظور کرده است، اما از آنجا که وضع نرخ ثابت برای تعرفه برق استخراج منطقی نیست، بنابراین پیشنهاد می‌شود استخراج رمرزارزها از مالیات بردرآمد معاف نباشند.

– با توجه به این‌که در زمستان تعرفه برق در ایران قابل کاهش یافتن است و دولت چین نیز قصد مدیریت بیشتر بر حوزه استخراج رمزارز را دارد، باید سیاست‌گذاران کشور زمینه لازم برای همکاری میان بخش‌های خصوصی دو کشور را فراهم کنند.

– شناسایی دقیق استخراج‌کنندگان از طریق بررسی الگوی مصرف برق و تحلیل ترافیک اینترنتی آنها در کنار ساماندهی با ایجاد سازوکار خوداظهاری استخراج‌کنندگان در کنار اعمال جرائم بازدارنده برای کسانی که خوداظهاری نکنند و اعلام مناطق جغرافیایی که استخراج رمزارزهای انرژیبر در آنها مجاز یا ممنوع است، باید با همکاری مشترک وزارت نیرو، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزارت صنعت و معدن و بانک مرکزی انجام شود.