سبزوار، شهری که مسیر تاریخ ایران را تغییر داد
سبزوار یکی از بزرگ‌ترین شهرستان‌های استان خراسان رضوی است که اقلیم های متفاوتی دارد، این شهرستان را کوهستان، دشت و بیابان در بر گرفته است، قیام سربداران در سبزوار باعث شد تا دست قوم مغول بر این سرزمین کوتاه شود و مسیر تاریخ ایران را این قیام تغییر داد.
بر اساس متون اقدم و اصح، سبزوار در دوره طاهریان بخشی از بخش‌های دوازده‌گانه بیهق بوده و بیهق از توابع نیشابور و نیشابور یکی از بخش‌های چهارگانه خراسان بزرگ بوده است. در وجه تسمیه سبزوار آمده که سبزوار در اصل «ساسویه آباد» بوده است و گفته‌اند ابن ساسویه «یزد خسرو» بود که خسروشیر جوین خسرو آباد بیهق و خسروجرد را بنا کرده است. مردمان این را «سابزوار» نوشتند و گفتند «سبزوار».
مرحوم حسن پیرنیا در کتاب ارزشمند «تاریخ ایران باستان» جوین و سبزوار را جزو قلمرو «پارتیان» آورده که قبل از تشکیل دولت «اشکانیان» توسط پارت‌ها، جزو سرزمین خاصه آن‌ها بوده است. آثار و شواهد باستانی بررسی شده در این شهرستان اهمیت منطقه را تا مرحله استطاعت داشتن یکی از چهار آتشکده بزرگ ایران زمین تایید کرده و آن بقایایی یک چهار طاقی سنگی در کوه‌های ریوند سبزوار است که آتشکده «آذر برزین مهر» پنداشته شده است.
سبزوار با قیام و مقاومتی که در برابر ایلخانان مغول داشت تاریخ‌ساز شد و در اواخر سال ۷۳۶ هجری (سده هشتم خورشیدی) قیام سربداران را شکل دادند. سربداران دست ایلخانان را از سبزوار کوتاه کردند و بیش از پنجاه سال نه تنها بر سبزوار که به بخش عمده‌ای از خراسان حکومت کردند.
ردپای تاریخی در سبزوار
نشانه‌های دیرپایی و شکوه و عظمت فرهنگ و تمدن شهر سبزوار آثار و ابنیه محوطه‌های باستانی متعدد و متنوعی است که در سرتاسر شهرستان بر جای مانده و هر یک بیان کننده ارزش‌های دینی، فرهنگی این منطقه است.
کهن‌ترین محوطه‌های باستانی سبزوار که بقایای آبادی‌های وسیع و معتبر را نشان می‌دهند پیشینه‌ای از سه تا شش هزار سال دارند. از دوران تاریخی نیز تاکنون حداقل یک مجموعه معماری متعلق به ساسانیان در ریوند سبزوار بر جای مانده است. اما عصر طلایی شکوفایی فرهنگ و تمدن منطقه، قرون اولیه اسلام تا اواخر قرن هشتم هجری بوده که آثار و نشانه‌های آن دوران در عرصه وسیع سبزوار شناسایی شده‌اند که شناخت آن‌ها از جایگاه والای سبزوار در عرصه فرهنگ و تمدن ایران زمین ارائه می‌کنند.
دیدن همه آثار تاریخی شهرستان سبزوار چندین هفته طول می‌کشد اما مهم‌ترین آثار تاریخی که پذیرای بازدیدکنندگان و گردشگران است، شامل چهار طاقی (آتشکده) ریوند، مسجد پامنار، مصلی سبزوار، یخدان‌های سبزوار، میل خسروگرد و… اشاره کرد.
چهار طاقی (آتشکده) ریوند
این آتشکده نزد عامه به خانه دیونیز معروف بوده و شامل یک چهارطاقی با بیش از هفت متر ارتفاع و الحاقات آن است. ورودی بنا از ضلع شرقی به گنبدخانه مرتبط می‌شود. در چهار کنج بنا فیلپوش‌هایی مشابه کاخ سروستان و قصرشیرین برای استقرار گنبد بر روی قاعده مربع ایجاد شده است. به باور برخی باستان‌شناسان این بنا یکی از آتشکده‌های مهم دوران ساسانی به نام آذربرزین مهر متعلق به طبقه کشاورزان بوده است.
مسجد پامنار
امروزه این مسجد با وسعت تقریبی ۳۵۰ مترمربع مشتمل بر شبستان ستون دار صحن در ضلع جنوبی است. برمبنای آنچه درتاریخ بیهق آمده، این بنا در سال ۳۱۷ ق توسط امیر ابوالفضل زیاری تجدید بنا شده در سال ۴۲۰ق به همت خواجه امیرک دبیر برای آن مناره‌ای به ارتفاع ۱۷ متر ساخته شد. عناصر تزئینی این مسجد شامل کاشیکاری، آجرکاری کتیبه‌های آجری است.
مصلای سبزوار
مصلای سبزوار در دوره سربداریه برای مسلمانان حکم مکانی برپائی نمازهای جمعه و اعیاد را داشته است، معماری این بنا مشتمل بر ایوانی عظیم و یک چهارطاقی در انتهای آن است. در دو طرف ایوان نیم استوانه‌هایی تعبیه شده که عملکرد آن جلوگیری از رانش دیوار این قسمت است و فضای میانی نیز دارای گنبدی بلند است که به وسیله آجرهای خفته و راسته پوشیده شده است.
مسجد جامع سبزوار
این بنای تاریخی با وسعت تقریبی چهار هزارمترمربع، شامل ایوان جنوبی، صحن، شبستان رواق است. بربالای محراب ایوان جنوبی کتیبه‌ای به تاریخ ۱۲۹۲ ق و بر فراز ایوان دو مناره آجری قرار دارد. همچنین در اطراف این بخش از مسجد، شبستانی با شیوه طاق ضربی بلند، هم‌زمان با بنای ایوان جنوبی به آن افزوده شده است، علاوه براین در دالان سمت شرقی ایوان شمالی، کتیبه‌هایی از دوره صفویه با تاریخ‌های ۹۷۹و۱۱۲۶ق دیده می‌شود. از جمله عناصر تزئینی این بنا می‌توان به کاشیکاری هفت رنگی و خشتی اشاره کرد.
یخدان‌های سبزوار
سبزوار در دوره قاجار دارای چندین مجموعه یخدان داشته که امروزه از تمامی آن‌ها ۹ یخدان به طور پراکنده در این شهرستان باقی مانده است، این یخدانها ازنظر ساختار، شامل چاله یا محفظه یخدان و گنبد مخروطی است.
میل خسروگرد
براساس کتیبه موجود میل خسروگرد در سال ۵۰۵ ق بنا شده است «خسروگرد» شهری آباد در قرن پنجم و ششم هجری در ناحیه بیهق بوده که این مناره آجری برجای مانده از یک مسجد جامع است. این بنا بر کناره راه نیشابور به ری حکم راهنمای مسافران و کاروانیان را نیز داشته است و از جمله عناصر تزئینی آن می‌توان به آجرهای تراش و قالب زده در اشکال متنوع اشاره کرد.
سرای معمارزاده
این سرا یکی از ۱۱ سرای قدیمی موجود در شهر سبزوار است که در میدان اسرار قرار دارد، مالکیت این بنا در ابتدا در اختیار فردی روسی به نام تومانیانس بوده و بعد از تملک بنای فوق توسط آقای معمارزاده به‌نام سرای معمارزاده معروف شده است. قدمت این بنا به دوره قاجاریه می‌رسد و این مکان در آن دوره و حتی دوره پهلوی اول مهم‌ترین مرکز تجارت و مبادله کالاهای ایرانی و ارمنی در سبزوار بوده است. پلان این بنا از نوع پلان‌های متداول سرا بوده و از ویژ گی‌های بارز این سرا داشتن دو هشتی در امتداد هم در ورودی‌های بنا و کارگاه عدل‌بندی بنا است. این بنا به شماره ۹۵۶۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کاروانسرای فرامرزخان (کانون)
کاروانسرای فرامرزخان از نوع بناهای چهار ایوانی است که بر طبق وقفنامه موجود در سال ۱۲۹۱ ق توسط «حاج فرامرز خان سرتیپ سبزواری» برای اتراق کاروانیان و زائرین حضرت رضا (ع) در کنار شاهراه خراسان بنا شده است، از بخش‌های مهم معماری این بنا می‌توان به هشتی و فضای فوقانی آن، ایوانها، غرفه‌های مشرف بر صحن و اصطبل اشاره کرد که بخش بارانداز و اطراقگاه شرقی با تغییر کاربری به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است.
حمام قیصریه
این بنا از ابنیه دوره قاجار است که در خیابان اصلی شهر قرار دارد و بخش اصلی حمام تعمیر و مرمت شده و به عنوان چایخانه از آن استفاده می‌شود، سکوهای شاه‌نشین موجود در اطراف صحن در گذشته جهت متمولین تعبیه شده است، سقف بنا در گذشته از ملات ساروج بوده ولی اکنون بازسازی و با سیمان سفید پوشانده شده است، این حمام دارای دو در ورودی است که یکی رو به کوچه پشت حمام و برای عبور و مرور خانم‌ها تعبیه شده و در رو به خیابان بیهق برای آقایان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آرامگاه ابوالحسن علی بن زید بیهقی
این بنای یادبود توسط انجمن آثار ملی با طرح و نقشه مهندس جودت در سال ۱۳۵۳ ش ساخته شده است. فرید الدین ابوالحسن علی بن زید بیهقی معروف به «ابن فندق» از دانشمندان و مولفان قرن ششم هجری است. او در بیهق ولادت یافت و در شهرهای بزرگ آن روزگار از جمله ری، نیشابور، سرخس و مرو نزد ناموران علم و دانش زانوی شاگردی بر زمین زد تا اینکه خود سرآمد در فنون ادب، حدیث، فقه، کلام، ریاضیات، حکمت و طب شد.
آرامگاه بقراط
حاج محمد حسن بقراط فرزند حاج محمد تقی از دانشمندان زمان خود بوده و شعر نیز می‌سروده و تخلص وی در سروده‌هایش «فانی» بوده است. او در سال ۱۲۴۰ خورشیدی در سبزوار زاده شد و در سال ۱۳۳۳ در ۸۳ سالگی در گذشته است. همچنین علاوه بر شعر، در علم طب نیز دستی داشته است و بیماران را با داروهای گیاهی و دستورات پزشکی درمان می‌کرده است. از آثار او قوانین الصحه، علاج الامراض، دزدان پاریس، شهر تاریک و مقصد و… است.
آرامگاه بقراط مربوط به دوره قاجار است و در سبزوار، میدان کارگر، جنب مدرسه راهنمایی مشکاتی قرار دارد، این اثر در تاریخ ۸ مرداد ۱۳۸۱ با شماره‌ی ثبت ۵۹۰۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بنای یادبود ملاحسین کاشفی
این بنا توسط انجمن آثار ملی با طرح و نقشه مهندس احمد فرحبخش در سال ۱۳۵۲ ش ساخته شد، این اثر ترکیبی از ایوانها، چهارطاقی‌ها و طاق‌های جناغی که در سه طبقه بنیان شده است. مولانا کمال‌الدین حسین کاشفی متوفی سال ۹۱۰ ق از فضلای نامی اواخر دوران تیموری است که به بخش عمده عمر خود را در شهر هرات سپری کرد و در همانجا درگذشت.
آرامگاه حاج ملا هادی سبزواری (اسرار)
این بنا را «میرزا یوسف مستوفی الممالک» بنیان گذاشته و پس از آن نیز انجمن آثار ملی در سال ۱۳۴۰ ش برای ترمیم و تزئینات بنا اقدام شایسته‌ای انجام داد، بنای آرامگاه این فیلسوف بزرگ مشتمل بر طرحی چلیپائی است که در آن حجره‌ها و اتاق‌هایی ایجاد شده است، حاج ملا هادی سبزواری ملقب به «اسرار» در سال ۱۲۱۲ ق در سبزوار پای به عرصه حیات گذاشت و در سال ۱۲۸۹ ق دار فانی را وداع گفت. از او آثار ارزشمندی در فلسفه از جمله شرح منظومه در منطق، شرح لیالی، حاشیه بر تجرید و… بر جای مانده است.
بنای آرامگاه امین التجار مشهدی
کاربرد اجزاء و عناصر معماری در بنا حاکی از بنیان آن در دوره قاجار است، این بنا از نظر معماری با طرح و نقشه‌ای مستطیل شکل، مشتمل بر صحن کوچک، دو گنبد با تزئینات رسمی‌بندی ودواتاق است. این آرامگاه مدفن امین التجار مشهدی از بازرگانان شهر سبزوار در دوره قاجاراست.
اماکن زیارتی شهرستان سبزوار
با توجه به اینکه سبزوار در مسیر تشرف زائران به مشهد مقدس قرار دارد، بسیاری از زائران تمایل دارند، امام‌زادگان در این مسیر را زیارت کنند، آرامگاه امام زاده یحیی، آرامگاه امام زاده شعیب، شاهزاده ابوالقاسم، از مهم‌ترین آرامگاه‌های امام‌زادگان در این شهرستان است.
بقعه امام زاده یحیی
این بنا مشتمل بر دو ورودی است که به داخل گنبدخانه منتهی می‌شود، کهن‌ترین بخش این بقعه گنبدخانه چهارضلعی و چهار ایوانی آن است که به‌شیوه معماری سده‌های ششم و هفتم هجری ساخته شده است. همچنین مناره‌ها با ارتفاع ۲۹متر در دوره‌های پس از آن به بنا الحاق شده است. ازجمله عناصر تزئینی این اثر می‌توان به کاشیکاری خشتی، آینه‌کاری، کاربندی و…اشاره کرد.
این بنا در تقاطع خیابان اسرار و بیهق شهر سبزوار قرار دارد، نمای بنا از خیابان بیهق نیز با کاشی‌های بسیار نفیس آراسته شده است، این مکان در حال حاضر به عنوان یک زیارتگاه مورد احترام و توجه مردم است.
آرامگاه امام زاده شعیب (ع)
این آستانه متبرکه مشتمل بریک صحن، ایوان ورودی، گنبد و حجره‌ها درکالبد چهارپایه گنبدخانه است. برمبنای اشاره‌ای که درسفرنامه‌ها به این بنا شده، حداقل ازاواخر دوره تیموریان این بقعه در سبزوار وجودداشته، اما بعدها دست‌خوش تغییروتحولات شده است. تزئینات مقرنس و آینه‌کاری درسال ۱۳۰۵ش به بنا افزوده شده و نمای بیرونی آن منحصر به کاشیکاری معرق و کتیبه‌هایی به قلم شیوای ثلث است. این بنا در حاشیه جنوبی خیابان طبرسی سبزوار قرار دارد.
بنای شاهزاده ابوالقاسم
بقعه این امام‌زاده که از نوادگان امام موسی به جعفر (ع) است، در بالاترین ارتفاعات کوه‌های شهرستان سبزوار و ششتمد موسوم به کوه شاهزاده ابوالقاسم قرار دارد، مناطق ییلاقی بسیار زیبایی در مسیر دسترسی به این امام‌زاده قرار دارد.
سایر بقاع متبرکه
بقعه متبرکه پیراستیر، بقعه متبرکه آزاد منجیر در روستای آزاد منجیر، بقعه متبرکه خسروجرد در روستای خسروجرد و بقعه متبرکه نزلآباد در روستای نزل آباد از دیگر بقاع متبرکه این شهرستان است.
سبزوار منطقه‌ای تاریخی با فرهنگی دیرینه است که طی چند هزار سال تاریخ و تمدن دارای آئین، آداب و رسوم خاصی شده است.
مراسم خاص در عید نوروز
مردم سبزوار پیش از عید نوروز با خانه تکانی، شستن رخت و لباس و تهیه لوازم سفره هفت‌سین به استقبال بهار می‌روند، سبزواری‌ها معمولا شیرینی سفره عیدشان را خودشان تهیه کرده و سه روز مانده به عید پخت سمنو را نیز آغاز می‌کنند، ترانه‌های بی‌شماری در ایام نوروز بر زبان مردم جاری می‌شود. مردم سبزوار غذای شب عید را برنج با خورشت‌های مختلف در نظر می‌گیرند.
مراسم درخواست باران (چولی‌چغل، الله خدا، چولی‌قزک)
ادامه زندگی و حیات در مناطق خشک و بیابانی فلات ایران به میزان بارش و باران در هر سال بستگی دارد، در سال‌های خشک، مردم با اجرای مراسم آیینی از خداوند درخواست باران می‌کنند، به این شکل که چند کودک و دختر جوان، چوب خشکی را با پارچه‌های رنگی می‌آراستند و در روستا یا محل می‌چرخاندند و اشعاری را زمزمه می‌کنند.
جشن خرمن
گندم از محصولات مهم در زندگی مردم بود، درو (چیدن) این محصول همراه با جشن و پایکوبی بود. خرمن‌دار به وعده سرخرمن عمل می‌کرد و سهم سادات، سهم مسلمان و غیره را جدا می‌کردند.
جشن سده
در مناطق مختلف شهرستان سبزوار پنجاه روز مانده به عید نوروز مراسم سده برگزار می‌شود، مردم با آتش افروزی بر روی بلندی‌ها، تصنیفی را که از روزگار کهن به جا مانده بود می‌خواندند، در روستاها، مردم در این شب گوی‌های آتش را به هوا پرتاب می‌کردند و در کنار آتش تا پاسی از شب به جشن و سرور می‌پرداختند.
شهرستان سبزوار به مرکزیت شهر سبزوار در فاصله حدود ۲۵۰ کیلومتری از مشهد مرکز استان خراسان رضوی قرار دارد.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.