آلودگی هوا؛ میهمان ناخوانده هر ساله مشهد

مشهد یکی از آلوده‌ترین کلان‌شهرهای ایران است و طبق رتبه‌بندی دیده‌بان سوئیسی کیفیت هوا در جهان در سال ۲۰۱۸، رتبه دوم شهرهای آلوده کشور مربوط به مشهد است. براساس این رتبه‌بندی اندیمشک، مشهد، اصفهان و تهران به ترتیب آلوده‌ترین شهرهای ایران معرفی شده‌اند.

وسایل حمل‌ونقل، وجود صنایع مختلف در اطراف و داخل شهرها، استفاده بعضی از نیروگاه‌ها از سوخت‌های غیر استاندارد و … از مهمترین منابع آلوده‌کننده مشترک در بسیاری از کلان‌شهرها هستند اما وضعیت جغرافیایی و اقلیمی خاص مشهد، این شهر را مستعد تشدید آلودگی‌ هوا کرده است؛ به طوری که بنا بر گفته معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، به دلیل شرایط اقلیمی خاص مشهد حدود ۳۰۰ روز در سال پدیده وارونگی دما در این شهر رخ می‌دهد.

شرایط اقلیمی خاص، نقش بسزایی در میزان آلودگی هوا دارد

در این باره سید حسین ثنائی‌نژاد، عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد در گفت‌وگو با ایسنا درمورد مهمترین دلایل آلودگی هوا عنوان کرد: مسئله آلودگی هوا بیشتر در شهرهای بزرگ مطرح است زیرا در این شهرها، منابع آلوده‌کننده متمرکز شده و تعداد این منابع آلوده‌کننده هم زیاد است اما در بعضی از کلان‌شهرها علاوه‌بر منابع متعدد آلوده‌کننده هوا، شرایط اقلیمی و توپوگرافی منطقه نیز به گونه‌ای است که وقتی آلودگی را وارد جو می‌کنیم، این آلودگی به سادگی از فضای شهر خارج نمی‌شود که شرایط در مشهد دقیقا همین‌گونه است و از نظر اقلیمی نیز در شب‌های سرد زمستان احتمال اینکه وارونگی دما اتفاق بیفتد خیلی زیاد است.

وی توضیح داد: به‌طور طبیعی با افزایش ارتفاع از سطح زمین به داخل جو، دما کاهش می‌یابد اما در شب‌های سرد زمستان و درصورتی که آسمان صاف و آرام باشد، زمین بیشترین تابش خروجی را دارد و به کمترین دمای ممکن می‌رسد در نتیجه، دمای هوای سطح زمین نسبت به لایه مجاور آن سردتر است و در این شرایط خاص که هوای سرد پایین است و هوای گرم بالا، وارونگی دما اتفاق می‌افتد.

ثنائی‌نژاد ادامه داد: در شرایط وارونگی دما، چون هوای سرد سنگین است نمی‌تواند به بالا صعود کند و آلودگی در زیر همین لایه باقی می‌ماند بنابراین در یک شب سرد و صاف و آرام زمستانی حداکثر آلودگی را داریم و حداکثر این آلودگی نیز در ساعات نزدیک به طلوع خورشید است. بعد از طلوع خورشید سطح زمین کم‌کم گرم شده و با از بین‌رفتن وارونگی دمای هوا به ارتفاعات بالا صعود می‌کند و در نتیجه از غلظت آلودگی کاسته می‌شود.

وی افزود: علاوه‌بر پدیده وارونگی دما، یکی از دلایل دیگر افزایش آلودگی، سیستم پرفشار سیبری است و گاهی دامنه فعالیت این سیستم پر فشار گسترش پیدا می‌کند و شمال شرق ایران را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ سیستم‌های پرفشار جوی هم به گونه‌ای هستند که ضمن اینکه حالت پایدار دارند، یک فرونشینی هوا هم در داخل این سیستم‌ها اتفاق می‌افتد که بر اساس این فرونشینی، هوا خیلی آرام در داخل این سیستم به پایین فرو می‌نشیند و همین باعث می‌شود که آلودگی نتواند به لایه‌های بالاتر جو صعود کند. در صورتی که این سیستم، با پدیده وارونگی دما همزمان شود آلودگی به‌صورت فزاینده‌ای تشدید می‌شود بنابراین شرایط اقلیمی خاص، نقش بسزایی در میزان آلودگی کلان‌شهرها از جمله مشهد دارد.

قرار گرفتن مشهد بین دو رشته کوه هزار مسجد و بینالود و نقش آن در آلودگی هوا

وی با اشاره به موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی مشهد گفت: علاوه بر وارونگی دما و سیستم‌های جوی پر فشار، یک عامل جغرافیایی دیگر هم داریم که باعث پایداری آلودگی در سطح شهر می‌شود و آن قرار گرفتن شهر مشهد بین دو رشته‌کوه هزارمسجد و بینالود است. شهر در دره بین این دو رشته‌کوه واقع شده است که در این حالت اختلاف ارتفاع شهر مشهد با تپه‌ها و قله‌های اطراف باعث می‌شود در طول شب هوا در ارتفاعات سردتر شده و به داخل دره که شهر در آن واقع است ریزش کند، در نتیجه آلودگی که به لایه‌های بالاتر منتقل شده مجددا از ارتفاعات به روی شهر گسترده شود.

ثنائی‌نژاد تاکید کرد: برای رهایی از این شرایط اقلیمی و توپوگرافی نمی‌توانیم کارخاصی انجام دهیم و  باید به‌صورت طبیعی برف و باران بیاید یا باد بوزد وگرنه هیچ راه‌حلی برای رفع این عوامل وجود ندارد، بنابراین تنها راه نجات فقط و فقط کاهش منابع آلوده‌کننده هوا است.

وی با اشاره به اینکه «در حال حاضر تشخیص آلودگی هوای ناشی از وارونگی دما آسان است»، ادامه داد: شب‌هایی که با این پدیده مواجه هستیم می‌توان همان شب به مردم اطلاع‌رسانی کرد که آغاز به کار ادارات با تأخیر چند ساعته انجام شود تا میزان آلودگی تشدید نشود.

وی خاطرنشان کرد: تعطیلی و یا تأخیر در شروع فعالیت‌ها یک راه‌حل کوتاه‌مدت است ولی در درازمدت باید منابع آلوده‌کننده را کاهش دهیم.

برای مدیریت آلودگی مشهد، به یک طرح جامع مدیریت آلودگی‌های محیطی نیاز داریم

عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد مطرح کرد: برای مدیریت آلودگی مشهد، به یک طرح جامع مدیریت آلودگی‌های محیطی نیاز داریم که در این طرح همه‌ آلودگی‌ها اعم از آلودگی آب، آلودگی خاک و آلودگی هوا در نظر گرفته شود و تمامی عوامل و پارامترهای ایجاد کننده این آلودگی‌ها و سهم هر کدام به‌طور دقیق و پارامتری مشخص شود. همچنین لازم است که بحث آموزش‌های عمومی و فرهنگ‌سازی در این طرح جامع مد نظر قرار گیرد چرا که آلودگی هوا همه‌ شهروندان را متضرر می‌کند و از طرفی همه‌ شهروندان نیز در ایجاد این آلودگی سهیم هستند، پس عقل ایجاب می‌کند که به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که تک تک افراد در قبال این آلودگی احساس مسئولیت داشته باشند و با سهیم کردن خود در کاهش آلودگی و تعمیم آن به کل جامعه به نتایج مطلوبی در جهت کاهش آلودگی شهر مشهد به دست آید.

وسایل حمل‌ونقل مهمترین منابع آلوده‌کننده هوا در مشهد

هم چنین محمد عرفانی، معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی نیز در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به اینکه شهر مشهد از لحاظ توپوگرافی بین دو رشته کوه هزار مسجد و بینالود محصور شده است و به نوعی شهر در یک کفی قرار گرفته که همین امر پدیده وارونگی دما را تشدید می‌کند، اظهار کرد: در شهر مشهد بالغ بر ۳۰۰ روز در سال پدیده وارونگی دما را داریم که تابعی از نوسانات جوی و شرایط اقلیمی است.

وی افزود: شهر مشهد حدود سه و نیم میلیون نفر جمعیت دارد و طی برآوردهای انجام شده، در شرایط عادی، سالانه حدود ۲۷ تا ۳۰ میلیون زائر وارد مشهد می‌شود بنابراین مهمترین منابع آلوده‌کننده هوا وسایل حمل‌ونقل از جمله خودروهای شخصی، اتوبوس‌های حمل‌ونقل شهری، کامیون‌ها، مینی‌بوس، تاکسی و …است به طوری که چیزی حدود یک میلیون و ۴۰۰ وسیله حمل‌ونقل در مشهد داریم و روزانه بالغ بر دوونیم میلیون لیتر بنزین و حدود یک‌ونیم میلیون لیتر نفت و گاز در مشهد مصرف می‌شود.

معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی واحدهای صنعتی را یکی دیگر از منابع آلوده‌کننده هوا برشمرد و گفت: حدود ۷۰ درصد واحدهای صنعتی در استان در اطراف شهر مشهد واقع شده است. همچنین وجود ۵ پایانه در داخل شهر، وجود فرودگاه در اطراف شهر، وجود ۷۵ جایگاه پمپ بنزین و خط راه‌آهن که از خواجه‌ربیع تا تپه‌سلام را در بر می‌گیرد، از دیگر منابع اصلی تولید آلودگی هوای شهر مشهد هستند.

عرفانی گفت: یکی از اقدامات بسیار خوبی که در چند سال اخیر انجام شده، تهیه سیاهه انتشار آلودگی هوای کلان‌شهر مشهد است که بر اساس این سیاهه میزان آلودگی منابع مختلف و تناژ آلودگی هر کدام مشخص شده است.

وی گفت: در سیاهه انتشار آلودگی هوای مشهد منابع آلوده کننده هوا در دو بخش منابع آلوده‌کننده متحرک و منابع آلوده‌کننده ساکن مورد بررسی قرار گرفت و بر اساس آن مشخص شد سالیانه حدود ۲۴۵ هزار تن آلودگی به هوای مشهد متصاعد می‌شود که از این میزان ۱۵۷ هزار تن معادل ۶۴ درصد مربوط به منابع متحرک از جمله وسایل نقلیه، مترو و… و ۸۸ هزار تن معادل ۳۴ درصد نیز مربوط به منابع ساکن از جمله صنایع، مصارف خانگی و…است.

میزان آلاینده ازن در شهر مشهد پایین تر از استانداردهای جهانی

معاون خدمات شهری شهرداری مشهد از پایین بودن حجم آلایندگی ازن در شهر مشهد نسبت به استانداردهای جهانی خبرداد.

مهدی یعقوبی با بیان این مطلب، ظهار کرد: گاز ازن که از ترکیب سه اتم اکسیژن تشکیل شده است، در لایه های بالایی جو مانع ورود اشعه ماورای بنفش به زمین می شود و از این رو حضور آن در جو بسیار ضروری است و به حفظ سلامتی و حیات بشر کمک می‌کند اما همین گاز زمانی که در سطح زمین حضور داشته باشد به عنوان یک آلاینده سمی خطرات گسترده‌ای را برای سلامت مردم ایجاد می کند.
وی افزود: تحقیقات نشان می ‌دهد که این آلاینده به طور مستقیم در هوا منتشر نمی شود؛ بلکه توسط واکنش های شیمیایی بین اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار در حضور نور خورشید ایجاد می‌شود و همین موضوع سبب شده تا میزان آن در تابستان و طی ساعت‌ های میانی روز بیشتر از سایر مواقع باشد.
معاون خدمات شهری شهرداری مشهد ادامه داد: خودروهای دیزلی، موتورسیکلت‌ های فرسوده و بخارات بنزین پیش سازهای ازن هستند و تمامی این منابع در حضور گرما و نور خورشید باعث تولید ازن در سطح زمین می شوند و از سوی دیگر استفاده از سوخت گازوئیل در نیروگاه‌ ها و پالایشگاه ها می تواند در افزایش غلظت ازن نقش موثری داشته باشد.
یعقوبی تصریح کرد: اندازه گیری ها و بررسی‌ های صورت گرفته بر روی این آلاینده در شهر مشهد نشان می ‌دهد، مقادیر این آلاینده در تابستان در ساعت ۱۸ به اوج خود می رسد.
وی خاطرنشان کرد: در حال حاضر در شهر مشهد چهار ایستگاه سنجنده ازن جانمایی و باعث شده است تا مشهد یکی از پیشروترین کلانشهرهای ایران در زمینه سنجش این آلاینده خطرناک باشد.
معاون خدمات شهری شهرداری مشهد عنوان کرد: آمارها حاکی از آن است که میانگین سالانه تولید آلاینده ازن در شهر مشهد ۲۵ قسمت در میلیارد (ppb) است و در سال جاری بالاترین عدد شاخص ثبت شده در روز ۱۵ تیر ماه با عدد ۳۴ قسمت در میلیارد (ppb) به ثبت رسیده است و این درحالی است که استاندارد جهانی این آلاینده در این بازه زمانی ۸ ساعته، ۷۵ قسمت در میلیارد (ppb) و در بازه زمانی یک ساعته ۱۲۵ قسمت در میلیارد (ppb) در نظر گرفته شده است.
یعقوبی اضافه کرد: یکی از دلایل پایین تر بودن میزان آلاینده ازن در شهر مشهد نسبت به استانداردهای جهانی، نوسازی سیستم حمل و نقل عمومی در شهر مشهد طی سال های اخیر، توسعه قابل توجه فضای سبز شهری و راه اندازی اکیپ های گشت مقابله با آلاینده های زیست محیطی در مجموعه شهرداری مشهد است و در حال حاضر ۷ اکیپ مشترک شهرداری مشهد و پلیس راهور در قالب خودروهای “سمام” نسبت به برخورد با خودروهای آلاینده اقدام می کنند.