آغاز تغییر موضع اروپا 

علی روغنگران

مدتی پس از به بن بست رسیدن تکاپوی فرانسه برای حفظ توافق هسته‌ای از طریق بازگرداندن ایران و آمریکا به میز مذاکره و ورود ایران به گام چهارم کاهش تعهدات هسته ای، حالا رئیس دستگاه دیپلماسی فرانسه به صراحت ایران را به فعال‌سازی مکانیسمی در توافق هسته‌ای تهدید کرده که ممکن است به بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه این کشور منجر شود. تهدیدات فرانسه در شرایطی بیان می‌شود که ایران و اروپا هنوز به توافقی درباره چگونگی حفظ برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) نرسیده‌اند. ایران، روند کاهش تعهدات هسته‌ای را سازوکار مناسبی برای حفظ برجام می‌داند و بر ادامه آن اصرار می‌کند. در مقابل، اروپایی‌ها همین روند را عاملی در تضعیف این توافق می‌بینند. ژان ایو لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه، روز چهارشنبه به همین مسئله اشاره کرد و گفت: «هر دو ماه، ضربه دیگری (از سوی ایران به توافق) وارد می‌شود. تا جایی که ما امروز از خودمان – من این را خیلی شفاف می‌گویم – درباره اجرای سازوکار حل اختلاف که در توافق مندرج است، سوال می‌کنیم.»

سازوکار حل اختلاف یکی از مکانیسم‌های برجام است که به موجب آن، یکی از طرف‌های توافق هسته‌ای مشکلی را به کمیسیون مشترک برجام (متشکل از ایران، روسیه، چین، آلمان، فرانسه و بریتانیا) ارجاع می‌دهد و سپس اگر مشکل در این کمیسیون حل نشود، به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع خواهد شد. حال، اگر شورای امنیت هم ظرف یک ماه نتواند درباره استمرار رفع تحریم‌ها به توافق برسد، تحریم‌های سازمان ملل به شکل خودکار مجددا علیه ایران اعمال می‌شوند و هیچکدام از اعضای دائمی شورای امنیت هم نمی‌توانند این را وتو کنند. به این سازوکار اصطلاحا مکانیسم ماشه گفته می‌شود.

اظهارات تهدیدآمیز لودریان، ظاهرا بخشی از یک سیاست جدید اروپا در مقابل روند کاهش تعهدات هسته‌ای ایران است. اروپایی‌ها، از دو ماه پیش، که نشانه‌های شکست وساطتشان میان تهران و واشنگتن معلوم شد، ادبیات خود را در مقابل ایران تغییر دادند. اواخر ماه سپتامبر، همزمان با نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک، که سران اروپایی در آن تلاش کردند دیداری میان روسای جمهور ایران و آمریکا ترتیب دهند، روزنامه گاردین در گزارشی اختصاصی مدعی شد اروپایی‌ها درباره برداشته شدن گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای به ایران هشدار داده‌اند. این نخستین علامت تغییر تدریجی موضع اروپا بود. براساس این گزارش، اروپایی‌ها به طور غیرعلنی به ایران هشدار داده‌اند که در صورت برداشته شدن گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای، اروپا ممکن است مجبور شود که از برجام خارج شود یا اینکه مکانیسم حل اختلاف مندرج در این توافق را فعال کند. طولی نکشید که این تهدید به طور رسمی و علنی بیان شد. در پی برداشته شدن گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای در اوایل ماه نوامبر، وزرای خارجه سه کشور اروپایی عضو برجام –فرانسه، بریتانیا و آلمان- به همراه مسئول سیاست خارجی با صدور بیانیه‌ای، از آمادگیشان برای فعال‌سازی مکانیسم حل اختلاف خبر دادند. حال، لودریان همین تهدید را دوباره تکرار کرد. با این تفاوت که این بار لودریان، منطق «فشار حداکثری» آمریکا علیه ایران را هم «درست» ارزیابی کرد و پرونده هسته‌ای را به ناآرامی‌ها در ایران و بازداشت شهروندان فرانسوی در ایران مرتبط کرد. امری که ظاهرا حتی صدای فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، را درآورد. لودریان ضمن اتهام زدن در خصوص حمله به عربستان و بازداشت کردن شهروندان فرانسوی، اعلام کرد گستره اعتراضات اخیر در ایران و پاسخ مقامات ایران، تلاش‌ها برای متقاعد کردن آمریکا به کاهش تنش‌ها را با مانع مواجه کرد. وزیر خارجه فرانسه در ادامه با اشاره با رفتار سران ایران با معترضان مدعی شد که این امر ثابت می‌کند که منطق آمریکا در اعمال فشار حداکثری علیه ایران درست است. با این حال، موگرینی گفته اعتراضات در ایران نباید با اجرای برجام ارتباطی داشته باشد. اظهارات لودریان، در کنار اظهارات اخیر فلورانس پارلی، وزیر دفاع فرانسه، که تلویحا از آمریکا به خاطر عدم پاسخ نظامی به ایران انتقاد کرده بود، از سیاست جدید کاخ الیزه در مقابل ایران خبر داد. فرانسه همچنین به تازگی ابوظبی را مقر رسمی ائتلاف دریایی اروپا در خلیج فارس معرفی کرده است. فرانسوی‌ها در شش ماه گذشته یک رویا داشته‌اند. رویای حفظ برجام از طریق متقاعد کردن ایران و آمریکا به امتیازدهی متقابل. آن‌ها برای تحقق این رویا، رفت‌وآمد‌های زیادی به تهران و واشنگتن کردند. ولی در نهایت شکست خوردند. فرانسوی‌ها ظاهرا مسیر جدیدی را آغاز کرده اند. به نظر می‌رسد آن‌ها پس از برباد رفتن رویای مذاکره ایران و آمریکا، می‌خواهند سیاست اعمال فشار را امتحان کنند. این سیاست آخرین کارت فرانسه و اروپا در بازی حفظ برجام است. کارتی که ایران آن را «غیرمسئولانه و غیرسازنده» توصیف کرد. سید عباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران، در واکنش به اظهارات اخیر لودریان گفت: «این اظهارات غیرمسئولانه و غیرسازنده بوده و شدیدا کارآمدی ابتکارات سیاسی برای اجرای کامل برجام توسط کلیه طرف‌ها در راستای نظام رفع تحریم‌های برجام و مصوبات کمیسیون مشترک را مخدوش می‌سازد.»

عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه نیز در مصاحبه با وبگاه هلندی «ان.آر.سی» گفت: می‌خواهم تاکید کنم که یکی از درس‌هایی که ما از مسئله برجام گرفتیم، این است که نتیجه این توافق و پایبندی به آن، ظاهرا اعمال تحریم‌های جدید بود. اگر قرار است چنین باشد، ما نیز شاید مجبور به تغییر رویه شویم. اینکه چطور را فعلا نمی‌توانم بگویم. دیگر درسی که گرفتیم این است که مقاومت، بیش از تمایل برای همکاری جواب می‌دهد.