ریشه های تاریخی و هویت ساز را تخریب کرده ایم.

مناسک زیارت در پیوند مستقیم با هویت شیعی است و این هویت را میتواند در کالبد و بناهای حرم های مطهر مشاهده کرد که مثال واضح آنحرم مطهر امام رضا (ع) است اما در سال های اخیر با اجرای طرح هایتوسعه پیرامون آن، این هویت دستخوش تغییراتی شده است.

به گزارش ایرنا، در سال های اخیر با اجرای طرح توسعه حرم مطهررضوی و همچنین تغییر در بافت پیرامونی حرم منجر به بحث های فراوانیشده است. چنانکه حتی گستره بحث ها به مدیریت شهر مشهد هم کشیدهاست و برخی از تجاری سازی شهر مشهد سخن می گویند و آن را درتضاد با روح معنوی شهر می دانند.

از طرف دیگر، برخی از مردم و زائران نیز بر این باورند که زیارت امامرضا (ع) مثل قدیم با صفا نیست و آرامش گذشته حرم در انبوهی از بناهاو صحن ها یافت نمی شود.

برای بررسی این وضعیت با «عباس آذری»، مدرس دانشگاه گفت و گوکردیم. آذری در چندین پروژه و در رساله دکتری شهرسازی خود با عنوان«پدیدارشناسی جدایی حرم های مطهر از بافت پیرامون» در خصوصوضعیت حرم امام رضا (ع) پژوهش کرده است.

آذری در ابتدا با تشریح رویکرد نظری اش گفت: ویژگی خاصی در فضایفکری تشیع وجود دارد که من قبلا متوجه آن نبودم و آن بحث انسان کاملاست. منظور از انسان کامل شخصی است که حتی پس از مرگ هم درمیان پیروان خود هنوز زنده است و بخاطر همین موضوع در شیعه نگاهویژه ای به حرم امامان (ع) و امامزاده ها می شود. من نمود عینی ارتباطانسان کامل و پیروان او در شهرسازی را با ارتباط حرم و پیرامون مقایسهکردم. همانطور این اعتقاد که امام بین شیعیان زنده است هنوز در مشهدوجود دارد.

در مبحث نظری من با رویکرد پدیدارشناسی مکان کار کردم. به اعتقاد اینرویکرد، مکان متشکل از دو بخش فضا و کاراکتر است. وجود کاراکتر بهتقویت روح مکان کمک می کند ولی وقتی نگاه ها فقط به سمت فضا باشد،کاراکتر محو می شود.

وی در ادامه با بیان تاریخچه بافت پیرامون حرم امام رضا(ع) گفت: دردوره صفوی که شیعه توانست قدرت گیرد، خانه های مردم دور تا دور حرمشکل گرفت و انسجامی بین شهر و حرم پدید آمد.

در زمان پهلوی دوم، سال 56، دور تا دور پیرامون حرم تخریب شد وطراحی آن توسط داریوش بوربور انجام شد و عبدالعظیم ولیان، استاندارخراسان آن را اجرا کرد که بخش بزرگی از بازار قدیم مشهد تخریب شد. به تعبیر من در این دوره امام رضا (ع) تبعید شد و ارتباط حرم و شهر قطعشد.

بعد از انقلاب اسلامی ریشه های فکری تشیع دوباره برگشت و می بینیمکه بافت چمنی دور حرم دوباره توسط مردم ساخته می شود ولی دیگر بازارقدیم را به شکل سابق نداریم. در واقع در اوایل انقلاب دوباره توجه به امام(ع) به عنوان انسان کامل و حلقه زدن دور آن بازگشت و توسعه فضا رونقگرفت. اتفاقات دیگری هم افتاد که تعداد زائران افزایش یافت، خدماتکافی نبود و به بهانه ارائه خدمات به زائر، حرم را بزرگ کردند. با بزرگسازی حرم، بافت پیرامون آن را در نظر نگرفتند و بافت نامنسجمی بهوجود آمد.

این شکل نامنسجم و ناهمگون باعث شد تا اجرای طرح توسعه رقم بخورد. کازرونی وزیر مسکن، توسعه 300 هکتاری را مطرح کرد و تا به امروز اینپروژه در حال کار است. بسیاری از مناطق را تخریب و رها کردند و اینبسیار اسفناک است. وقتی از بالا به شهر و پیرامون حرم نگاه کنیم، انگاردر وسط محلات بمب گذاشته اند و تخریب کردند. فضاهای شهری راتخریب، صاف و تبدیل به پارکینگ کردند و حتی در بخش هایی مال سازی(پاساژ) کردند.

در سال گذشته، یک مسجد دوره صفوی را در کنار پاساژی تخریب کردندتا خیابانی ساخته شود، با چه نگاهی در مذهبی ترین شهر ایران مسجدیتخریب می شود. ما به یک مقوله متافیزیکی در ابعاد اقتصادی نگاه کردهایم و قطعا جواب درستی نخواهیم گرفت ولی امروز در مشهد این رویکرد رامی بینم.

** آسیب طرح های توسعه در اطراف حرم ها

این مدرس دانشگاه از آسیب طرح های توسعه ای در اطراف حرم امامرضا(ع) گفت: از شروع مداخلات در بافت پیرامونی حرم تاکنون ما شاهداین هستیم که روح مکان و کاراکتر مکان در حال تضعیف شدن است. ماریشه های تاریخی و هویت ساز در پیرامون حرم را تخریب کرده ایم. ازطرف دیگر، بافت پیرامونی حرم به عنوان رابط فضایی حرم و شهر راتخریب کردیم و برای کسانی ساختیم که یک زندگی کوتاه مدتی در آنمحدوده دارند و هیچ حس تعلقی به مکان ندارند، در صورتی که در گذشتهما زندگی مجاوران حرم را داشتیم.

من با برداشت های میدانی و مدل سازی، این اتفاق تضعیف هویت و روحمکان را ثابت کردم و جالب بود که مسوولان هم اشتباه خودشان را در طرحتوسعه پذیرفته اند و اغلب مخالف آن بودند ولی آن را اجرا می کردند. پروژهای با وزارت مسکن داشتم که با داده ها و اطلاعات از آسیب های اینطرح، شهریورماه سال گذشته، آقای حناچی که در معاونت معماری وشهرسازی بود، نامه ای نوشت و جلوی اجرای آن را گرفت تا طرحیمناسب ارائه شود.

وقتی با مردم صحبت کردم، می گفتند که ما طرح توسعه می خواستیم ولینه اینطوری که ساختند، ما می خواستیم به ساکنین محله ها احترامبگذارند و اهمیت قائل شوند. دو محله قدیمی در شهر اولیه مشهد به اسمنوغان و تپه المحله که هرکدام از حرم هویت می گرفتند و ارتباطی با حرمداشتند، بخش زیادی از آن ها تخریب شد. بهترین وضعیت از نظر روحمکان که خوشبختانه فعلا حفظ شده است، محله گنبد خشتی است. درنقشه برداری ها و مصاحبه ها کاملا به این نتیجه رسیدم که هرجایی کهطرح توسعه پیرامون حرم اجرا شده است، کاملا کاراکتر مکان تضعیفشده و حتی امنیت و نظارت اجتماعی هم تضعیف شده است.

در مداخلات از این دست در پیرامون حرم های مقدس، حتما بایدملاحظات جامعه شناختی را در نظر گرفت و به مسائل ریشه های تاریخیو هویتی، کاراکترهای طبیعی و انسانی و کاراکترهای معنوی و روحیپرداخته شود.

شباهت عملکرد ما در مشهد و عملکرد عربستانی ها در مدینه و مکه تعجببرانگیز است چون آنها با اعتقاد وهابیت برای شان اصلا مقابر اهمیتیندارد و انسان کامل را قبول ندارند. آنان با این رویکرد بخش هایی ازمدینه را تخریب کردند، بزرگ سازی کردند و اطراف حرم پیامبر برج سازیکردند. ما هم مثل آنان رفتار کردیم در صورتی که در اعتقادات ما ریشه هاو انسان کامل مطرح بود اما در عمل ما، خانه های مردم را به رضایت یازور تملک کردیم، تخریب و بعد ساختیم.

ما فقط گذشته خود را تخریب کردیم و به جای آن پاساژ و هتل ساختیم واسم هایی ضامن و ثامن گذاشتیم ولی این اسامی هویت ساز نیستند. بهطور مثال در بین الحرمین شیراز، ما همه چیز می بینیم به جز بینالحرمین.

** طرح توسعه حرم ها علیه مجاوران

این پژوهشگر شهرسازی درباره راهکارهای موجود چنین گفت: به لحاظذهنیتی مشکل داریم که می خواهیم همه خدمات و سکونتگاه ها را دراطراف حرم متمرکز کنیم، فضای حرم را بزرگ و بزرگتر کنیم و حتیماشین را به سمت حرم هدایت کنیم اما خدمات می تواند در سطح شهرپراکنده باشد و بافت پیرامونی را حفظ کرد. در اجرای طرح های توسعهباید از نگاه بالا، به سمت پایین بیاییم و مردم و محلات را ببینیم.

متاسفانه این رویکردهای تخریبی پیرامون حرم در کربلا و کاظمین هم درحال اجراست. در رابطه با توسعه کاظمین مشاورهای مختلف پلن دادند،یک مشاور اروپایی در پلن خودش به جای اینکه دور حرم را تخریب کند،شبکه ای از تاسیسات و خدمات را در اطراف حرم پراکنده کرد تا بافتپیرامون حرم حفظ شود اما متاسفانه یک شرکت اماراتی طرحی را اجراکرد که دور حرم را تخریب کرد، حالا شما به ریشه فکری مشاور اماراتیتوجه کنید، در اصل اعتقادی به حرم ندارد ولی آن شرکت اروپایی برایشهویت اهمیت دارد با اینکه مسلمان هم نیستند.