تصمیمات رفتاری گردشگران خراسان رضوی، با تاکید بر سفرهای درون استانی

جواد براتی، عضو هیات علمی گروه اقتصاد گردشگری، پژوهشکده گردشگری، جهاددانشگاهی خراسان رضوی

تصمیمات رفتاری گردشگران در قالب تصمیم‌گیری برای سفر، انتخاب مقصد سفر، انتخاب وسیله حمل‌ونقل برای سفر، انتخاب محل اقامت در مقصد و … منجر به گردش مالی به ویژه در مقصد می‌شود؛ از این جهت برای اقتصاددانان گردشگری حائز اهمیت است.

«چینش کلمات در عنوان «تصمیمات رفتاری گردشگران» به گونه‌ای بوده است که هرکدام حاوی پیام مهمی است. لذا، پیش از بیان رفتار اقتصادی گردشگران استان خراسان رضوی، بهتر است این اصطلاحات شفاف‌تر بیان شود.

از دیدگاه اقتصادی، مسئله «انتخاب» یک مفهوم کلیدی و مهم است به طوری‌که «رابرت ماندل» از اقتصاددانان بزرگ که در سال ۱۹۹۹ جایزه نوبل اقتصاد را دریافت کرد، اقتصاد را علم انتخاب تعریف می‌کند. اینکه گردشگر، چه وسیله‌ای را برای سفر کردن، چه مکانی را برای ساکن شدن، چه کالایی را برای خرید انتخاب می‌کند و … تماماً بر پایه «انتخاب» استوار است. لذا مسئله انتخاب، نقطه آغازین هر اقدام یا رفتار اقتصادی تلقی می‌شود. اما درواقع آنچه بیش از «انتخاب» اهمیت دارد، رفتاری است که در پس تصمیم‌گیری نهفته است.

تصمیماتی که به موجب انتخاب ذهنی افراد اتخاذ می‌شود، خود را در قالب «رفتار» نشان می‌دهند. لذا بین «انتخاب» و «رفتار»، فاصله است و نمی‌توان این دو را یکسان دانست. از این‌رو، آن تصمیماتی مدنظر اقتصاددانان است که به «رفتار» ختم شود و تصمیمات انتزاعی و ذهنی را نباید مدنظر داشت. لذا اصطلاح «تصمیمات رفتاری» واژگان آغازین عنوان این یادداشت درنظر گرفته شده است. این چینش واژگان، متناسب با دیدگاه فردریش فون هایک (اقتصاددان برجسته قرن بیستم که جایزه نوبل اقتصاد را در سال ۱۹۷۴ دریافت کرد) در خصوص تمایز مسئله «انتخاب» و «رفتار» است.

تصمیمات رفتاری گردشگران در قالب تصمیم‌گیری برای سفر، انتخاب مقصد سفر، انتخاب وسیله حمل‌ونقل برای سفر، انتخاب محل اقامت در مقصد، انتخاب نوع جاذبه‌های مورد بازدید، انتخاب نوع خریدهایی که گردشگر انجام می‌دهد و … منجر به گردش مالی به ویژه در مقصد می‌شود؛ از این جهت برای اقتصاددانان گردشگری حائز اهمیت است.

با توجه به تفاوت در رفتار گردشگران درون استانی (فاصله جغرافیایی، فرهنگی و اجتماعی نزدیک بین مبدا و مقصد) با رفتار گردشگران برون استانی، در اینجا برای نخستین بار در تحلیل‌های حوزه اقتصاد گردشگری بر «رفتار گردشگران درون استانی» تمرکز می‌شود. از آنجایی که دوره زمانی مطالعه، سال ۱۳۹۹ بوده است و رفتار گردشگران در زمان شیوع کرونا صورت گرفته است، تفاوت و تمایز قابل ملاحظه‌ای در رفتار گردشگران با دوره قبل از کرونا وجود دارد.

طبق مطالعات صورت گرفته بیش از یک سوم خراسانی‌هایی که در سال ۱۳۹۹ سفرهای درون استانی داشته‌اند، با هدف دیدار دوستان و آشنایان بوده که بیشترین سهم از مجموع اهداف سفر در بین گردشگران درون استانی است. لذا به نظر می‌رسد اهدافی همچون زیارت، فراغت و استراحت به جز هدف درمان قابلیت انتقال زمانی و جابجایی در زمان سفر (به تاخیر انداختن زمان سفر) را بیش از دیدار آشنایان دارد. هر چند که محدودیت‌های فعالیتی که برای تاسیسات گردشگری ایجاد شده است نیز بی‌تاثیر در این رفتار گردشگران و تغییر در ترکیب نوع سفرها نیست.

رفتار دیگری از گردشگران که قابل توجه بوده انتخاب وسیله سفر است. حدود ۸۲ درصد مسافرین درون استانی در سال ۱۳۹۹ با خودرو شخصی اقدام به سفر کرده‌اند که بیش از سهم حدود ۷۰ درصد برای دوران قبل از کرونا است. ترس از ابتلا به بیماری در سفرهایی با حمل‌ونقل عمومی، ریلی یا هوایی باعث بالا رفتن میزان استفاده از خودرو شخصی توسط گردشگران شده است. در خصوص نوع اقامت نیز بیش از نیمی از گردشگران درون استانی، منزل اقوام را برای اقامت برگزیده‌اند که البته تفاوت‌های شهرستانی گسترده‌ای در این نوع رفتار گردشگری وجود دارد. برای مثال کلات، مشهد و بینالود کمترین سهم سفرها با هدف دیدار آشنایان را به خود اختصاص داده‌اند (۲۵ الی ۳۰ درصد) و سبزوار، تربت‌حیدریه و تربت‌جام بیشترین سهم سفرها با هدف دیدار آشنایان را داشته‌اند (بین ۷۰ تا ۸۰ درصد).

درواقع به جز شهرستان‌های مشهد، بینالود و کلات سایر شهرستان‌های استان عملا نوع سفرهایشان کاملا متمرکز بر دیدار آشنایان بوده است و سایر اهداف از سفر برای این شهرستان‌ها سهم ناچیزی دارد. همچنین، عموما مقاصد میانی و شهرهایی با سهم بالای گردشگر عبوری، بالاترین سهم از گردشگرانی که «به تنهایی» سفر کرده‌اند، را داشته‌اند که این به معنی نقش و جایگاه بسیار متفاوت شهرستان‌ها به لحاظ سیاست‌گذاری در مدیریت گردشگری استان است.

دیگر نکته بسیار مهم قابل ذکر، همزمانی کاهش قدرت خرید خانوارها با شیوع بیماری کرونا است. کاهش قدرت خرید خانوارها باعث تغییر در نوع هزینه‌کرد آن‌ها شده است و البته شیوع بیماری کرونا و ضربات اقتصادی که بسیاری از خانوارها به واسطه آن خورده‌اند، مزید بر آن شد. به این صورت که بر اساس نتایج مطالعه میدانی در سال ۹۹، تنها حدود ۱۰ درصد از گردشگران درون استانی برای اقامت خود هزینه کرده‌اند و ۹۰ درصد گردشگران با استفاده از شیوه‌های مختلف اقامت، سعی در حذف یا کاهش هزینه اقامت داشته‌اند. کاهش طول مدت سفر، انتخاب مقاصد نزدیک برای سفر و تغییر در ترکیب هزینه‌کرد گردشگران (مثلا انتخاب محل اقامت ارزان قیمت) از ویژگی‌های سفرهایی بوده است که در سال ۱۳۹۹ در استان خراسان رضوی انجام گرفته است.

از موارد گفته شده می‌توان چند نتیجه گرفت، نخست اینکه افزایش هزینه‌ها و کاهش قدرت خرید، بیشتر از آن‌ که باعث حذف سفر و عدم تصمیم‌گیری برای اقدام به مسافرت شود، باعث تغییر در ترکیب هزینه‌ها و نوع سفرها شده است. دوم، برخی از اهداف سفر از انعطاف و تاثیرپذیری بالاتری نسبت به سایر اهداف برخوردارند، به طوری‌که اهدافی همچون دیدار آشنایان یا درمان از ثبات بالاتری نسبت به اهداف سیاحت یا زیارت برخوردار است.

سومین دلیل تفاوت‌های شهرستانی و منطقه‌ای بوده که در رفتار گردشگران چشمگیر است، لذا سیاستگذاران و مدیران حوزه گردشگری استان بایستی در تصمیمات خود به تفاوت‌های شهرستانی گردشگری توجه ویژه داشته باشند و چهارمین دلیل نیز مسئله تاسیسات گردشگری است، نوع رفتار گردشگران در حال حاضر به گونه‌ای نیست که مصرف‌گرایی بالایی داشته باشد؛ لذا در برنامه‌های توسعه‌ای و ایجاد زیرساخت‌های گردشگری، بایستی دقت نظر بیشتری داشت.»