«شجریان» و عطر صدایش

در مورد اینکه «محمد رضا شجریان» قاری قرآن،آهنگساز، خطاط وکشاورز است و در این رشته‌ها به کسب جوائز بزرگ نائل آمده نمی‌خواهم سخنی بگویم.

بسیاری از موسیقیدان‌ها ممکن است در برهه‌ای از زمان مشهور شوند و این برهه زمانی گاه در حد چند ماه و حتی گاه چند سال است، ولی ماندگاری واقعی به چه معناست؟ ماندگاری در اذهان در تمام طول عمر هنرمند و بعد از مرگ وی!

راز ماندگاری شجریان در دهه‌ها و نسل‌های مختلف چیست؟ ذره‌ای از شهرت و محبوبیت او نه تنها کاسته نشد بلکه به تدریج افزایش یافته است. در صدای او چیست؟ شجریان در کتاب «راز مانا» عواملی را برای یک صدای خوب بر می‌شمرد مثل «سعت صوتی»، «قدرت (شدت بالا)»، و… ولی بعد از ذکر تمام این عوامل فنی بر یک عامل تاکید دارد که آن را «عطر صدا» معرفی می‌کند و آن را ناشی از صداقت و صفای درون می‌داند و دقیقا همین جاست که گوی سبقت ربوده شده است.

کم نیستند موسیقیدان‌هایی که عوامل فنی ذکر شده را دارا هستند ولی مرحله آخر مرحله تزکیه نفس است. پول نادوستی، خیر خواهی، خودفراروی، راست گویی و… به صدا عطر می‌بخشد. عطری که در توصیف نمی‌گنجد. ملودی «ربنا»ی استاد  پس از بررسی‌های دقیق عینا مو به مو تقلید شده است. سکوت‌ها و کشش‌های نُت‌ها، گلیساندوها و تحریرها عینا بازخوانی شده است. ولی دریغ از یک صدم تاثیر. اثر بخشی ربنای شجریان را نداشته است. اثری که در توده مردم چه موسیقیدان و چه غیر آن داشته است.

آینه‌ای رنگ تو عکس کسی است

تو ز همه رنگ جدا بوده‌ای

کسب عوامل فنی در سطح بالا، عاملی حداقلی برای پا گذاشتن در عرصه هنر است.«بتهون» جمله ای دارد و مفهوم آن اینست که اگر آهنگی هیچ نُت فالشی(نتی اشتباه و خارج از فضای آن آهنگ) نداشته باشد ولی بی-احساس اجرا شود ارزشی ندارد ولی جالب اینجاست که این غول تاریخ موسیقی، در حد چند نُت فالش زدن را مجاز می‌داند به شرط آنکه با احساس اجرا شود.

نُت‌های صدای شجریان (تا قبل از شصت سالگی) همگی ژوست (صحیح، درست و مخالف فالش)هستند.آواز در رژیستر بالا و تکنیک‌های پیچیده، حتی یک نُت خارج نمی‌شود و به قول خود استاد اسبی است که رام شده و احساس در درجه‌ای است که در ذهن این سئوال را ایجاد می‌کند که آیا بالاتر از آن هم آیا پیش می‌آید؟

در هنر کسب لقب «استاد» لایق کسی است که سیر سلوک کرده باشد(البته در شئون تحصیلی به هر کس که در کلاس تدریس می‌کند استاد می‌گویند). اخیرا ویدیویی دیدم که استاد شجریان در دوران کنونی سخت ابتلا به سرطان پیشرفته کلیه، عنوان کرد که در فکر جوانان است. بزرگی می‌خواهد به فکر جوانان بودن در اواخر 77سالگی و در دوران سخت دست و پنجه نرم کردن با سرطان!

شجریان شناخت بسیار خوبی از شعر دارد و شعر را طوری به آواز در می‌آورد که گویی خود، شاعر آن اثر بوده است. خوانش صحیح بدون آواز یک شعر مقصود صحیح شاعر را می‌رساند و وقتی با آواز همراه شود شمشیر دو لبه است. هم می‌تواند بسیار تاثیر گذار اجرا شود و هم می‌تواند فدای موسیقی شود و بدتر از قبل گردد.

شجریان از جمله افرادی است که وسواس زیادی در انتخاب شعر (هماهنگی شعر مورد نظر با فضا و لحن دستگاه موسیقی) و طرز ادای کلمات دارد. تاکیدهای کلامی را به درستی می‌شناسد و آنها را فدای موسیقی نمی‌کند. مثلا کلمات «یاری» به معنای «همکاری و تعاون» و «یاری» به معنای «یک یار» را درست ادا می‌کند. این مورد در دل آهنگ اجرا شدن کار تخصصی و پیچیده‌ای است. چون ممکن است تم theme وسوژه آهنگ دستخوش تغییر شود. برای اطلاعات بیشتر رجوع شود به کتاب «تلفیق شعر و موسیقی» نوشته استاد حسین دهلوی.

متاسفانه عدم توجه به شعر یکی از معضلات در غالب موسیقی های پاپ حتی از زبان خوانندگان مشهور است.

غیر از موارد فوق، شجریان حس کلمات را هم خوب ادا می‌کند. مثلا کلمه «دلکش» در تصنیف «بهار دلکش در ابو عطا» را به حالتی بیان می‌کند که دلربایی و مستانگی بهار را بخوبی می‌رساند.

محمد ضروری

@Mohammad.zaruri