منابع آب خراسان شمالی هر روز کمتر از دیروز

بختک خشکسالی بر ذخایر سدها، رودخانه ها و چشمه ها سایه انداخته است بگونه ای که هم اینک ۶۸ درصد حجم مخازن سدهای این خطه خالی است که این وضعیت توجه همگان را در زمینه صرفه جویی مصرف آب ضروری ساخته است.
با وجود خشکسالی ایجادشده در سال های گذشته و همچنین مدیریت نامطلوب منابع آب تغییر ریل سیاستگذاری حوزه آب با محوریت استقرار نظام حکمرانی موثر می‌تواند زمینه کاهش مشکلات مردم در این بخش را فراهم کند.
مدیریت منابع آب در حال حاضر با دشواری‌های فراوان دست و پنجه نرم می‌کند، پر واضح است که تداوم مدیریت منابع آب می‌تواند استان را در آستانه یک ابر بحران قرار دهد که هم اینک علاوه بر تغییر نگاه مسوولان و کارشناسان محلی و استانی نگاه بلند دولت را می طلبد تا بتوانیم منابع‌ آب موجود را حفظ و منابع جدید از جمله استفاده از آب سبز و پساب شهری را خلق کنیم و این شرایط نیازمند توجه و نگاه جدی دولت به خراسان شمالی است.
به استناد آمارها، میزان بارش‌ها در کشور و به تبع آن، استان خراسان شمالی، از کمترین میزان نیم قرن گذشته هم کمتر است، واقعیتی که رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی را واداشت اعلام کند “خشکسالی بی‌سابقه در انتظار ایران است و خشکسالی شدیدی ایران را در بر خواهد گرفت”. هشداری که هنوز بسیاری از ما مردم، آن را جدی نگرفته‌ایم و همچنان در مصرف آب و انرژی، حد تعادل را نگه‌ نداشته و بهینه مصرف نمی‌کنیم.
بر اساس تحلیل شاخص «استاندارد بارش، تبخیر و تعرق» (SPEI) در بازه ۱۰ ساله، ۷۴.۲ درصد از مساحت استان خراسان شمالی درگیر خشکسالی است.
امروز بحران خشکسالی به بزرگ‌ترین چالش و تهدید آخرین سال از قرن حاضر تبدیل شده است و اگر به ضرورت یافتن راهکارهای تاثیرگذار و عملیاتی کردن این راهکارها، توجه نداشته باشیم در آینده‌ای نزدیک شاهد وضعیتی بسیار خطرناک و پیامدهایی فاجعه‌بار خواهیم بود؛ بحرانی که همه ابعاد زندگی را در برگرفته و حیات را به شکل جدی تهدید می‌کند.
کم‌شدن آب و خشکسالی بحرانی است که گریبان کره زمین را گرفته است و البته این وضعیت بغرنج در خراسان شمالی ما با وضعیت آب و هوایی گرم و خشک بیشتر نمایان بوده و از رودخانه‌ها و چشمه‌های خروشان، سرابی بیش باقی نمانده است.
دشت‌های خراسان شمالی که روزگاری به دلیل پرآبی مخازن زیرزمینی سرسبز بود اکنون میانگین افت سطح آب این مخازن در دشت ها ۵۰ سانتی متر برآورده شده به طوریکه هشت دشت استان ممنونه و ممنونه بحرانی است و سه دشت آزاد نیز طرفیت های لازم را برای برداشت آب ندارند.
از مجموع دشت های مطالعاتی خراسان شمالی، مانه، «غلامان» و «قوری میدان» محدوده های آزاد هستند و هشت دشت ممنونه و ممنوعه بحرانی شامل سملقان، بجنورد، رباط قره بیل، جاجرم، صفی‌آباد، اسفراین و قوچان – شیروان است که برداشت بی رویه از این منابع سبب شده است تا این منابع با افت شدید مواجه شوند.
استفاده بی‌رویه از آب در حالی انجام می‌شود که وضعیت دشت‌ها به ممنوعه بحرانی درآمده‌اند بخش‌های وسیعی از خراسان شمالی از افت سفره‌های زیرزمینی آب تاثیر گرفته و قلب دشت‌ها در بحران خشکسالی در حال فرونشست است، این پدیده خزنده مرگ پنهان زمین و تهدید حیات است.
خشکسالی‌های اخیر و کاهش بارندگی افزایش مداوم تقاضای آب برای مصرف کنندگان مختلف را به همراه داشته است که موجب شده آبخوان ها با افت شدید سطح آب زیر زمینی مواجه شوند، هم اینک وضعیت آب در خراسان شمالی از مرز بحران عبور کرده است این در حالی است که پیشران اقتصادی این خطه بخش کشاورزی است که تداوم خشکسالی این بخش کشاورزی را سخت کرده است.
بخش کشاورزی این استان از آب های سطحی و زیر زمینی استفاده می کند اما با افت آب های زیر زمینی کشاورزان با چالش های زیادی رو به رو شده اند که بعضا منجر به مهاجرت به شهرها شده است.

به همین لحاظ، ادامه روند فزاینده افت منجر به پیدایش شرایط بحرانی در برخی از آبخوان ها شده است، در چنین شرایطی بهره برداری بهینه از آبخوان ها و فراتر از آن در سطح حوضه های آبریز نیازمند مدیریتی است که با توجه به ویژگی های کمی و کیفی مخازن آب زیرزمینی بتواند قابلیت آنها را از نظر توسعه یا اعمال محدودیت بهره برداری قبل از ایجاد وضعیت نامطلوب یا بحرانی تعیین و از بروز خسارت جبران ناپذیر جلوگیری کند.
جایگاه آب در سند آمایش سرزمین استان
متوسط بارش دراز مدت این استان ۲۶۷ میلیمتر است که حجمی معادل هفت میلیارد و ۵۹۱ میلیون متر مکعب می شود که از کل حجم بارش دریافتی، ۸۶ درصد معادل ۶ میلیارد و ۵۲۹ میلیون متر مکعب آن به دلیل تبخیر و تعریق از دسترس خارج شده و تنها یک میلیارد و ۶۲ میلیون متر مکعب حجم آب تجدید شونده در اختیار است که برابر استانداردهای مصوب شورای عالی صرفا ۷۵ درصد آن باید مورد استفاده قرار گیرد.
کارشناسان آب منطقه ای خراسان شمالی معتقدند: سیمای منابع آب استان از وضعیت کاملا شکننده ای دارد به نوعی هم اینک ۵۰ درصد کشتزارهای آبی و باغی استان با تنش آبی مواجه است که این وضعیت به علت کاهش بارندگی ها ایجاد شده و به همین علت ۲۷۳ روستا اکنون با تنش آبی مواجه است.

بر اساس گزارش ها هم اینک ساکنان مناطق مختلف خراسان شمالی با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم می کنند که آبرسانی با تانکر به ۱۸ روستا از جمله اقدامات دولت برای رفع تنش آبی در برخی روستاها است.

هم اینک در بخش کشاورزی، گردشگری طبیعی، نقش و کارکردی صنعتی متنوع منابع طبیعی و محیط زیست، اشتغال مولد پایدار و درآمد بالا و سایر موارد به طور مستقیم بر محور آب است.

خراسان شمالی در منطقه خشک و نیمه خشک ایران قرار گرفته است که علاوه بر این موضوع در دهه های اخیر وقوع پدیده تغییر اقلیم یکی از عوامل تاثیر گذار بر منابع آب استان بوده است.

بر اساس آخرین آماربرداری منابع آب استان رقمی در حدود ۹۸۸ میلیون متر مکعب از منابع آب مورد مصرف قرار می گیرد.

خراسان شمالی دارای ۲ شبکه رودخانه ای است، رودخانه اترک و سرشاخه های متعدد آن در ناحیه شمالی استان که بخش اعظم استان را در بر می گیرد و بخش جنوبی استان که جزو حوضه آبریزی کویر مرکزی محسوب می شود از شبکه رودخانه ای و جریان آبی محدود برخوردار است.

کسری مخزن آبخوان ها
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی گفت: میزان کل کسری مخزن آبخوان های استان طی ۲۵ ساله اخیر معادل یک میلیارد و ۹۶۹ میلیون متر مکعب بوده است که به طور متوسط رقم ۷۰ میلیون متر مکعب کسری مخزن در هر سال را نشان می دهد.

مهندس وحید واسطه افزود: ۸۸.۴ درصد آب استان در بخش کشاورزی، ۹.۵ درصد در بخش شرب و حدود ۲.۱ درصد در بخش صنعت مصرف می شود و در حال حاضر چهار هزار و ۱۱۶ حلقه چاه غیر مجاز با حجم برداشت ۳۷.۵ میلیون متر مکعب در استان وجود دارد.

وی اظهار داشت: ۴۵ درصد مصارف استان از منابع آب سطحی و ۵۵ درصد آن از منابع آب زیر زمینی تامین می شود.

واسطه با بیان اینکه در حال حاضر سرانه آب هر فرد در استان به زیر یکهزار و ۵۰۰ متر مکعب در سال رسیده است که این در حالی است که حد تنش آبی یکهزار و ۷۵۰ متر مکعب به ازای هر فرد در سال می باشد که نشان دهنده تنش آبی در خراسان شمالی است.

وی افزود: لذا به لحاظ اهمیت موضوع و اینکه یکی از مهم ترین تنگاناهای ساختاری توسعه استان، کاهش فزاینده کمیت و کیفیت منابع آب و تداوم خشکسالی ها است.

واسطه اظهار داشت: برای توسعه استان به خصوص در بخش های زیر ساختی نیاز به منابع پایه، به ویژه آب داریم و توجه به پایداری منابع آب برای تضمین پایداری توسعه در استان، امری اجتناب ناپذیر است .

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی گفت: از ۱۱ محدوده مطالعاتی واقع در استان چهار دشت سملقان، بجنورد، شوقان، رباط قره بیل، دانیال نبی وضعیت ممنوعه دارند و چهار دشت شیروان – قوچان، صفی آباد، جاجرم و اسفراین وضعیت ممنوعه بحرانی دارند، به استثناء دشت بجنود که علاوه بر افت سطح اب، تامین آب شرب نیز از دلایل ممنوعه بودن این دشت است . سایر دشت ها به دلیل افت سطح آب زیر زمینی یا ممنوعه بحرانی تشخیص داده شده اند.

واسطه افزود: بیشترین افت متوسط سالانه در سطح استان به ترتیب مربوط به آبخوان رباط قره بیل، دانیال نبی با مقدار ۶۷ سانتی متر و پس از آن شیروان، قوچان و اسفراین به ترتیب با مقادیر ۶۰ و ۵۶ سانتی متر است. به طور کلی متوسط مجموع کسری آبخوان های آبرفتی استان حجمی معادل با ۶۹ میلیون و ۷۰۰ هزار متر مکعب در سال است و بیشترین سهم کسری در استان مربوط به آبخوان اسفراین با حجمی معادل ۳۰ میلیون متر مکعب می باشد.

وی اظهار داشت: میزان کل کسری آبهای زیر زمینی استان ( تجمعی) افزون بر یک میلیارد و ۹۶۹ میلیون متر مکعب است از این میزان حدود ۶۹ درصد کسری سالانه مخازن آب های زیر زمینی مربوط به نواحی جنوبی استان و دشت های اسفراین ( ۴۷ درصد) و نواحی شرقی استان دشت قوچان – شیروان (۲۷ درصد) است.

وی افزود: هم اینک بر اساس آمار برداری انجام شده بیش از ۸۸.۴ درصد مصارف آبی مربوط به بخش کشاورزی، حدود ۹.۵ درصد مربوط به مصارف شرب و بهداشت و حدود ۲.۱ درصد بخش صنعت است.

وی اظهار داشت: در متوسط جهانی میزان مصارف به صورت ۷۰ درصد در بخش کشاورزی، ۲۰ درصد در بخش صنعت و ۱۰ درصد در بخش شرب است.

این در حالی است که مطابق شاخص کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل، مصرف بیش از ۴۰ درصد منابع آب تجدید شونده در هر کشور به معنای ورود به مرحله بحران آبی می باشد.

بر این اساس با توجه به اینکه مصارف بیش از منابع آب تجدید شونده استان است لذا این به معنی ورود به مرحله بحرنی و فوق بحرانی است که البته بیشترین فشار نیز بر منابع آب زیر زمینی وارد شده است.

منابع آبی زیر زمینی که قابل دسترس بودن در طول سال ، سهولت برداشت از این منابع و ارزان بودن استفاده از آن سبب مصرف بی رویه آن شده است.

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی گفت: در حال حاضر از ۱۱ محدوده مطالعاتی استان، تنها سه محدوده آزاد بوده که شامل مانه، غلامان و قوری میدان است و مابقی هشت محدوده ممنونه و ممنوعه بحرانی است که شامل سملقان، بجنورد، رباط قره بیل، جاجرم، صفی آباد، اسفراین و قوچان – شیروان است که البته برخی از محدوده های آزاد نیز فاقد پتانسیل قابل توجه است. برداشت بی رویه از این منابع سبب شده است تا این منابع با افت شدید مواجه شده و در حال حاضر متوسط افت سطح آب زیر زمینی ۵۰ سانتی متر در سال است.

واسطه افزود: افت مستمر برخی آبخوان ها ، سبب میرایی آبخوان ها شده است، آب شرب اغلب روستاها از منابع آب چشمه، قنات و یا چاه ها تامین می شود که در حال حاضر به دلیل کاهش بارش ، افزایش برداشت از منابع آب زیر زمینی بیش از میزان تجدید شوندگی آن، خشک شده و با کیفیت آنها نزول یافته است لذا برای تامین پایدار آب شرب این مناطق ناگزیر باید به فکر منابع جدید بود که آن هم نیازمند اعتبارات بسیار است.

وی گفت: کشاورزی وابستگی زیادی به آب زیر زمینی دارد، در برخی از دشت ها، افت مستمر منابع آب زیر زمینی و عدم تامین آب سبب شده تا بسیاری از ارارضی مرغوب بلا استفاده مانده و بسیاری از باغات چندین ساله رو به نابودی روند.

وی اظهار داشت: در مورد صنعت نیز کمبود منابع آب، توسعه صنعت را در بسیاری از مناطق دچار مشکل کرده است در اغلب مناطق امکان تخصیص آب زیر زمینی وجود ندارد و به همین دلیل صنایع اغلب ناچار به خرید چاه آب کشاورزی می شوند که آن هم مسایل و مشکلات دیگری دارد.