تصمیمات رفتاری گردشگران خراسان رضوی، با تاکید بر سفرهای درون استانی

جواد براتی، عضو هیات علمی گروه اقتصاد گردشگری، پژوهشکده گردشگری، جهاددانشگاهی خراسان رضوی

تصمیمات رفتاری گردشگران در قالب تصمیم‌­گیری برای سفر، انتخاب مقصد سفر، انتخاب وسیله حمل‌ونقل برای سفر، انتخاب محل اقامت در مقصد و … منجر به گردش مالی به ویژه در مقصد می‌­شود؛ از این جهت برای اقتصاددانان گردشگری حائز اهمیت است.

«چینش کلمات در عنوان «تصمیمات رفتاری گردشگران» به گونه‌­ای بوده است که هرکدام حاوی پیام مهمی است. لذا، پیش از بیان رفتار اقتصادی گردشگران استان خراسان رضوی، بهتر است این اصطلاحات شفاف‌­تر بیان شود.

از دیدگاه اقتصادی، مسئله «انتخاب» یک مفهوم کلیدی و مهم است به طوری‌که «رابرت ماندل» از اقتصاددانان بزرگ که در سال ۱۹۹۹ جایزه نوبل اقتصاد را دریافت کرد، اقتصاد را علم انتخاب تعریف می‌کند. اینکه گردشگر، چه وسیله‌­ای را برای سفر کردن، چه مکانی را برای ساکن شدن، چه کالایی را برای خرید انتخاب می‌­کند و … تماماً بر پایه­ «انتخاب» استوار است. لذا مسئله انتخاب، نقطه آغازین هر اقدام یا رفتار اقتصادی تلقی می‌­شود. اما درواقع آنچه بیش از «انتخاب» اهمیت دارد، رفتاری است که در پس تصمیم­‌گیری نهفته است.

تصمیماتی که به موجب انتخاب ذهنی افراد اتخاذ می‌­شود، خود را  در قالب «رفتار» نشان می‌­دهند. لذا بین «انتخاب» و «رفتار»، فاصله است و نمی‌­توان این دو را یکسان دانست. از این‌رو، آن تصمیماتی مدنظر اقتصاددانان است که به «رفتار» ختم شود و تصمیمات انتزاعی و ذهنی را نباید مدنظر داشت. لذا اصطلاح «تصمیمات رفتاری» واژگان آغازین عنوان این یادداشت درنظر گرفته شده است. این چینش واژگان، متناسب با دیدگاه فردریش فون هایک (اقتصاددان برجسته قرن بیستم که جایزه نوبل اقتصاد را در سال ۱۹۷۴ دریافت کرد) در خصوص تمایز مسئله «انتخاب» و «رفتار» است.

تصمیمات رفتاری گردشگران در قالب تصمیم‌­گیری برای سفر، انتخاب مقصد سفر، انتخاب وسیله حمل‌ونقل برای سفر، انتخاب محل اقامت در مقصد، انتخاب نوع جاذبه‌­های مورد بازدید، انتخاب نوع خریدهایی که گردشگر انجام می‌­دهد و … منجر به گردش مالی به ویژه در مقصد می‌­شود؛ از این جهت برای اقتصاددانان گردشگری حائز اهمیت است.

با توجه به تفاوت در رفتار گردشگران درون استانی (فاصله جغرافیایی، فرهنگی و اجتماعی نزدیک بین مبدا و مقصد) با رفتار گردشگران برون استانی، در اینجا برای نخستین بار در تحلیل‌­های حوزه اقتصاد گردشگری بر «رفتار گردشگران درون استانی» تمرکز می‌­شود. از آنجایی که دوره زمانی مطالعه، سال ۱۳۹۹ بوده است و رفتار گردشگران در زمان شیوع کرونا صورت گرفته است، تفاوت و تمایز قابل ملاحظه‌­ای در رفتار گردشگران با دوره قبل از کرونا وجود دارد.

طبق مطالعات صورت گرفته بیش از یک سوم خراسانی­‌هایی که در سال ۱۳۹۹ سفرهای درون استانی داشته­‌اند، با هدف دیدار دوستان و آشنایان بوده که بیشترین سهم از مجموع اهداف سفر در بین گردشگران درون استانی است. لذا به نظر می­‌رسد اهدافی همچون زیارت، فراغت و استراحت به جز هدف درمان قابلیت انتقال زمانی و جابجایی در زمان سفر (به تاخیر انداختن زمان سفر) را بیش از دیدار آشنایان دارد. هر چند که محدودیت‌های فعالیتی که برای تاسیسات گردشگری ایجاد شده است نیز بی‌­تاثیر در این رفتار گردشگران و تغییر در ترکیب نوع سفرها نیست.

رفتار دیگری از گردشگران که قابل توجه بوده انتخاب وسیله سفر است. حدود ۸۲ درصد مسافرین درون استانی در سال ۱۳۹۹ با خودرو شخصی اقدام به سفر کرده‌­اند که بیش از سهم حدود ۷۰ درصد برای دوران قبل از کرونا است. ترس از ابتلا به بیماری در سفرهایی با حمل‌ونقل عمومی، ریلی یا هوایی باعث بالا رفتن میزان استفاده از خودرو شخصی توسط گردشگران شده است. در خصوص نوع اقامت نیز بیش از نیمی از گردشگران درون استانی، منزل اقوام را برای اقامت برگزیده‌­اند که البته تفاوت‌­های شهرستانی گسترده‌­ای در این نوع رفتار گردشگری وجود دارد. برای مثال کلات، مشهد و بینالود کمترین سهم سفرها با هدف دیدار آشنایان را به خود اختصاص داده‌اند (۲۵ الی ۳۰ درصد) و سبزوار، تربت‌حیدریه و تربت‌جام بیشترین سهم سفرها با هدف دیدار آشنایان را داشته‌­اند (بین ۷۰ تا ۸۰ درصد).

درواقع به جز شهرستان‌های مشهد، بینالود و کلات سایر شهرستان‌­های استان عملا نوع سفرهایشان کاملا متمرکز بر دیدار آشنایان بوده است و سایر اهداف از سفر برای این شهرستان­‌ها سهم ناچیزی دارد. همچنین، عموما مقاصد میانی و شهرهایی با سهم بالای گردشگر عبوری، بالاترین سهم از گردشگرانی که «به تنهایی» سفر کرده‌­اند، را داشته‌اند که این به معنی نقش و جایگاه بسیار متفاوت شهرستان‌­ها به لحاظ سیاست‌گذاری در مدیریت گردشگری استان است.

دیگر نکته بسیار مهم قابل ذکر، همزمانی کاهش قدرت خرید خانوارها با شیوع بیماری کرونا است. کاهش قدرت خرید خانوارها باعث تغییر در نوع هزینه­‌کرد آن‌­ها شده است و البته شیوع بیماری کرونا و ضربات اقتصادی که بسیاری از خانوارها به واسطه آن خورده­‌اند، مزید بر آن شد. به این صورت که بر اساس نتایج مطالعه میدانی در سال ۹۹، تنها حدود ۱۰ درصد از گردشگران درون استانی برای اقامت خود هزینه کرده­‌اند و ۹۰ درصد گردشگران با استفاده از شیوه‌­های مختلف اقامت، سعی در حذف یا کاهش هزینه اقامت داشته‌­اند. کاهش طول مدت سفر، انتخاب مقاصد نزدیک برای سفر و تغییر در ترکیب هزینه‌­کرد گردشگران (مثلا انتخاب محل اقامت ارزان قیمت) از ویژگی­‌های سفرهایی بوده است که در سال ۱۳۹۹ در استان خراسان رضوی انجام گرفته است.

از موارد گفته شده می‌توان چند نتیجه گرفت، نخست اینکه افزایش هزینه­‌ها و کاهش قدرت خرید، بیشتر از آن‌ که باعث حذف سفر و عدم تصمیم­‌گیری برای اقدام به مسافرت شود، باعث تغییر در ترکیب هزینه­‌ها و نوع سفرها شده است. دوم، برخی از اهداف سفر از انعطاف و تاثیرپذیری بالاتری نسبت به سایر اهداف برخوردارند، به طوری‌که اهدافی همچون دیدار آشنایان یا درمان از ثبات بالاتری نسبت به اهداف سیاحت یا زیارت برخوردار است.

سومین دلیل تفاوت­‌های شهرستانی و منطقه­‌ای بوده که در رفتار گردشگران چشمگیر است، لذا سیاستگذاران و مدیران حوزه گردشگری استان بایستی در تصمیمات خود به تفاوت‌­های شهرستانی گردشگری توجه ویژه داشته باشند و چهارمین دلیل نیز مسئله­ تاسیسات گردشگری است، نوع رفتار گردشگران در حال حاضر به گونه‌­ای نیست که مصرف‌­گرایی بالایی داشته باشد؛ لذا در برنامه­‌های توسعه­‌ای و ایجاد زیرساخت‌­های گردشگری، بایستی دقت نظر بیشتری داشت.»