رابطه حاشیه شهر با آستان قدس

سید فرید موسوی، استاد دانشگاه و نماینده سابق تهران، ری و شمیرانات در مجلس دهم

کیفیت زندگی شهری، کلیدی‌ترین مفهوم در مدیریت شهری است. امروزه کیفیت زندگی شهری و ارتقاء آن به عنوان شاخصی مهم برای ارزیابی و نظارت بر عملکرد مدیران مورد استفاده قرار می‌گیرد. بالاترین هدف مدیریت شهری بهبود کیفیت زندگی شهروندان است. یکی از وظایف مدیریت شهری فراهم آوردن امکانات و خدمات زیربنایی در شهرها است.

اما آنچه که در مدیریت شهری مشهد مغفول مانده و با وجود برخی اقدامات، باز هم به عنوان یکی از بزرگترین معضل‌های کلان‌شهر مذهبی ایران و پایتخت معنوی جهان اسلام است وجود گسترده حاشیه‌نشینی در این شهر است؛ معضلی که روزبه‌روز بر میزان آن افزوده می‌شود. هر چند که پروژه‌های کلان و استراتژیکی در اجرای طرح‌های جامع شهری در کلان‌شهر مشهد تعریف شده به طوری که فراهم کردن تاسیسات و تجهیزات شهری بیشترین تاثیر را بر کیفیت زندگی شهروندان داشته است، اما پرسش اینجاست چرا با وجود تأکید مداوم مسئولان استانی و کشوری بر این معضل و ارائه برنامه برای رفع آن نتوانستند عملکردی موفقیت‌آمیز در این زمینه داشته باشند.

اگرچه که مدیریت شهری سابق توانست اقداماتی در این زمینه انجام دهد چون اصلاح و نوسازی برخی از بافت‌های پیرامون شهر و خدمات‌رسانی شهری به این مناطق، اما پرسش اینجاست که مدیریت شهری ششم در این زمینه چه برنامه مدونی دارد؟ و نهادهایی چون آستان قدس تا چه میزان می‌توانند یاری‌گر باشند؟

یکی از اقدامات سیستم بانکی برای حمایت از مدیریت شهری، تامین اعتبارات مورد نیاز برای تهیه تجهیزات (از طریق لیزینگ) است که کلان‌شهر مشهد با تعامل نظام بانکی به اشخاصی که نسبت به ساخت‌و‌ساز، ترمیم و نوسازی بافت‌های اطراف حرم مطهر اقدام می‌کنند تسهیلات بانکی با تضمین شهرداری اعطا می‌کند.

حاشیه‌نشینی یک ماهیت توسعه‌ای است که به منظور حل و فصل آن نیازمند همکاری و همگرایی موثر و برنامه‌های مدون شده عملیاتی کلیه سازمان‌ها، دستگاه‌های اجرایی و آستان مقدس رضوی می‌باشد

از سویی دیگر آنچه که اهمیت دارد اجرای پروژه‌ها و فعالیت‌های عمرانی در این شهر است. در این راستا طی دوره چهار ساله مدیریت شهری سابق در مشهد، برنامه‌ریزی‌های بسیاری برای پروژه‌های متعددی در زمینه آلودگی هوا و توسعه فضاهای سبز انجام شده است که این امر باعث به وجود آمدن وضعیت مناسب در این شهر نسبت به دیگر کلان‌شهر‌ها شده است.

شهر مشهد به عنوان پایتخت معنوی ایران جزو یکی از کلان‌شهرهای بزرگ کشور محسوب می‌شود که با داشتن توانایی و پتانسیل بسیار در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، مدیریت‌شهری، فرهنگی، مذهبی، گردشگری و غیره دارای توانایی لازم برای رقابت با رقبای ملی در حوزه‌های مختلف است. مشهد در زمینه پارامتر توسعه اقتصادی با در نظرگرفتن قابلیت‌ها و پتانسیل‌های موجود و توجه به منابع پیشران، جایگاه مناسبی در سطح ملی دارد و بعد از تهران در مقایسه با بقیه استان‌ها در تراز بالاتری قرار گرفته است.

از سویی دیگر تبدیل مشهد به قطب‌ مذهبی و گردشگری کشور، وجود آستان مقدس امام هشتم و پایگاه فرهنگی جهان اسلام سه قابلیت این کلان‌شهر است که دارای بیشترین اهمیت در سند توسعه شهری می‌باشد. با توجه به وجود حرم امام هشتم (ع) این منطقه سالانه گردشگران داخلی و خارجی بسیاری را به خود جذب می‌‌کند؛ پس می‌توان کلان‌شهر مشهد را جزو شهرهای پردرآمد و غنی کشور دانست.

وجود زیرساخت‌های حائز اهمیت گردشگری در مشهد موجب کسب درآمد بسیاری برای این شهر مذهبی می‌شود، اما متأسفانه برخی از مناطق کلان‌شهر از پتانسیل‌های موجود منطقه محروم مانده‌اند. پایین بودن توزیع درآمدها و منابع ملی که بر توان اقتصادی خانواده‌ها نقش دارد، پايين بودن ضريب اشتغال و متوسط سطح تحصيلات، وجود ناامني‌هاي اجتماعي گوناگون از سرقت گرفته تا مواد مخدر و مزاحمت‌هاي خياباني و … از عوامل تاثیرگذار بر حاشیه نشینی است.

باید توجه داشت که بی‌فروغ شدن هر چه بیشتر روستاها و جذابیت‌هایی که در شهرها از جمله مشهد وجود دارد منجر شده که هر روز بر سیل مهاجران افزوده و پدیده حاشیه‌نشینی را در کلان‌شهرها به ویژه مشهد پررنگ‌تر کند. حاشیه شهر محصول سال‌ها غفلت از افرادی است که از روی ناچاری به حاشیه شهر مهاجرت کرده‌اند. فقر شهری، فقر درآمدی، فقر فرهنگی، فقر خدماتی، فقر زیرساختی از جمله معضلات و مشکلاتی است که حاشیه شهرها با آن روبه‌رو هستند.

مشهد در مقام اولین کلان‌شهر مذهبی جهان و دومین کلان‌شهر ایران، مقصد نهایی مهاجرت‌های گسترده‌ شرق کشور و حتی کل کشور است؛ بنابراین توجه به مشکلات و نقاط ضعف مناطق حاشیه‌نشین جهت بهبود وضعیت نابسامان آنها امری ضروری است.

مهاجرپذیر بودن این کلان‌شهر، استقرار مسافران خارجی، صرف درآمدهای حاصل از گردشگری به منظور ایجاد امکانات رفاهی برای گردشگران، ساخت‌و‌سازهای بی‌رویه و بدون استاندارد و عدم نظارت اصولی بر حاشیه شهر موجبات رشد حاشیه‌نشینی در کلان‌شهر مشهد شده است. این نکته حائز اهمیت است که حاشیه‌نشینی یک ماهیت توسعه‌ای است که به منظور حل و فصل آن نیازمند همکاری و همگرایی موثر و برنامه‌های مدون شده عملیاتی کلیه سازمان‌ها، دستگاه‌های اجرایی و آستان مقدس رضوی می‌باشد.