مسئولیت پذیری و ترک فعل

غلامرضا فدائی

انتخاب رئیس جمهور منتخب را توسط مردم خوب ایران تبریک می گویم و آرزوی توفیق برای ایشان دارم.

هم اکنون موافقان و مخالفان هر دو سرگرم کارند. موافقان در تعریف و تمجید و اینکه معجزه وار همه مشکلات توسط ایشان حل می شود و مخالفان به کنایه زدن و تیکه انداختن که حالا همه چیز در کشور یک دست شد و جمعی منتظر اند تا برنامه های وی شکست بخورد و این نکته مهمی است که باید دولت آتی از آن غافل نباشند. کار بزرگی در پیش است و من فعلاً نمی خواهم در این باره صحبت کنم. اما مردم به خاطر صداقت، صراحت لهجه ، برنامه و کارنامه اش به او اعتماد کردند.

یکی از مسائلی که نظر من را به خود جلب کرد اصطلاحی به نام ترک فعل است که اگر چه در حقوق مدنی مسبوق به سابقه است ولی آقای رئیسی آن را پررنگ کرد و بر سر زبانها نشاند و این به نظر من، اگر به دست اهلش سپرده شود اقدام بسیار مثبتی است. ترک فعل یک اصطلاح حقوقی است و درجرم ها مطرح می شود. اینکه بتوان در حقوق عمومی آن را به کار برد بحثی تخصصی و حاوی ارزش اجتماعی و اقتصادی است. وقتی در مسائل خصوصی ترک فعل که موجب اضرار شود جرم محسوب می شود باید پرسید که آیا جایی که ترک فعل موجب خسارت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می شود جرم تلقی نمی شود؟ فقیهان، حقوقدانان و قانونگزاران باید در این باره بیندیشند و تصمیم بگیرند و تکلیف را بیش از پیش روشن و آن را کاربردی تر کنند.

معنای ترک فعل این است که هر کس در هر مسئولیتی و در هر زمانی نه تنها نسبت به کاری که انجام داده است بلکه نسبت به آنهایی که انجام نداده است هم باید پاسخگو باشد. وقتی رئیس جمهور منتخب خودش گفت که حاضر است در مسئولیتهایی که داشته است پاسخگو باشد دیگر تکلیف را بر همه روشن کرده است.

عدم ترک فعل نشان از مسئولیت پذیری دارد و اینکه هر مسئول در همه موارد به هنگام مسئولیتش نسبت به کارهایی که نکرده و فرصتهایی که از دست داده است پاسخگو است.

در واقع فعل و ترک فعل به زبان مدیریتی توجه به تهدید ها و فرصت ها است یا به  تعبیر دیگر فرصت سازی و فرصت سوزی و یا به زبان عامه باید ها و نباید ها است. یک مدیر همانطور که باید فرصت ایجاد کند (فعل) باید نسبت به از دست دادن فرصت هم (ترک فعل) مورد سؤال و مؤاخذه قرار گیرد.

اصولاً زندگی مجموعه ای از باید ها و نباید هاست و تجلی بهینه آن درمدیریت صحیح است. مدیر کسی است که هم فرصت به وجود می آورد و هم نمیگذارد فرصت ها از دست برود.

ما معمولاً در زندگی نسبت به فعل حساسیت نشان می دهیم اما نسبت به انجام ندادن ها خیلی حساس نیستیم و آن را به حکمی اخلاقی تنزل می دهیم. شاید این امر برگرفته از فرهنگ احتیاط، انزوا، مصلحت اندیشی، عافیت طلبی، تنبلی، و حتی زاهدمآبی و یا اغراض دیگر است. کسی که کاری را در موقع خود انجام نداده است چه بسا بگوید به فکرم نرسید، یا احتیاط کردم، یا قانون در این مورد صراحت نداشت و امثال آن و مدیر مافوق هم یا نمی پرسد یا با این پاسخ قانع می شود. اما اگر این مطلب باب شود آنوقت معلوم می شود که مدیر اگر بیش از یک بار از این توجیه استفاده کرد ناتوانی وی محرز می شود.

اگر نتوان آن را درهمه مسائل به کار برد دست کم در بسیاری از مسائل مهم کشوری می توان آن را پیگیری کرد. مثلاً در یک قرارداد بزرگ ملی یا بین المللی عدم استفاده از متخصصان لازم، یا در اجرای بعضی پروژه ها ندیدن بعضی جنبه های علمی و بومی به عنوان ترک فعل محسوب می شود. کسانی که درحریم رودخانه ها ساختمان می سازند به چه مجوزی چنین کاری را انجام می دهند قطعاً بعضی موارد را مسئولان نادیده می گیرند و این به عنوان ترک فعل تلقی می شود یا نمایندگانی که بی جهت یا بدون مطالعه و توجه به آمایش سرزمینی و موضوعی و بدون داشتن مزیت نسبی و رقابتی و مانند آن تصمیمی برای منطقه ای بگیرند مصداق ترک فعل محسوب می شود.

اگر فعل و ترک فعل هر دو در مدیریت مطرح شود

مسئول را تمام وقت درگیر می کند،

تعارض منافع را از بین می برد،

حزم ودور اندیشی کار کشته ها را به کار می گیرد و جسارت و شجاعت جوانی را می طلبد.

صداقت و توانمندی ملاک کار می شود واینکه تو هر کاری می کنی باید پاسخگو باشی.

کار توأم با نیت صادقانه مطرح می شود.

در این صورت خط وخطوط مطرح نیست. جناح و وابستگی مجال طرح شدن نمی یابد. دیگر برای خدمت به مردم جلسات شبانه و گعده های حزبی معنا ندارد و اگر دارد قطعاً در زمان مسئولیت ندارد. در اینجا انتخاب و تشخیص نیروی انسانی کارامد یا تربیت و آموزش آنها در مدت کوتاه بسیار مهم است.

اگر چه رئیس جمهور جدیدکارهای زیادی باید انجام دهد و هم اکنون بسیاری وعده های او را سیاهه کرده و همه را به مطالبه گری می خوانند اما باید بداند که اولویت بندی و شروع با مطالعه از اهم مسائل است و نباید از او انتظار داشت که بی گدار به آب بزند.

وقتی فعل و ترک فعل مطرح باشد و هرکس تا هر زمان تاریخ زندگی سیاسی یا کاری خود باید پاسخگوی کارهای انجام شده و نشده باشد باید تمام وقت خود را صرف هدایت و مدیریت درست کند؛ دیگر در این صورت اصولگرا و اصلاح طلب معنا پیدا نمی کند و هر مسئولی باید بداند وقتی کاری را پذیرفت باید به احسن وجه انجام دهد.

آشنایی رئیس جمهور منتخب با قوه قضائیه این کار را تسهیل می کند و او قول داده است ریشه ای با فساد مبارزه کند تا کار قوه قضائیه کمتر شود، یا آن را تقویت کند.

امید است که ریاست قوه قضائیه بعد از او هم نصیب کسی شود که از رئیس جمهور منتحب بر انجام اصلاحات مصرتر باشد و حتی بر حسن انجام کار از او هم پیشی بگیرد.

پیشنهاد این است که هر تصمیم کلانی که در کشور گرفته می شود قبل از اینکه به تصویب نهایی در هیئت دولت برسد با توجه به اصل شفافیت، توسط کارشناسان حوزه در اختیار متخصصان موضوعی قرار گیرد تا اگر پیشنهاد یا انتقادی دارند مطرح و اگر برای اجرا افراد قوی سراغ دارند معرفی کنند تا هم بانک اطلاعاتی دولت قوی شود و هم پس از تصویب عده ای نگویند که فلان بخش قضیه مانند محیط زیست یا بازار یا زیرساخت ها را در نظر نگرفته اند یا در آن تعارض منافع فردی یا منطقه ای وجود دارد.

خلاصه این طور نباشد که صرفاً کاری انجام شده باشد. بلکه ماندگاری و استمرار آن با توجه به کیفیت و صرفه هم باید مد نظر باشد.

اگر فعل و ترک فعل موضوعیت پیدا کند دیگر کسی بی مطالعه حرفی نمی زند، بی مشاوره جایی نمی رود، بی تخصص سر میز مذاکره نمی نشیند، بی تخصص به کاری گمارده نمی شود و در انجام کار تعلل نمی کند و هر چیز را درست در سر وقت انجام می دهد و فعل و عدم آن را در نظر می گیرد و اگر نیک بنگریم موارد فراوانی را پیدا خواهیم کرد. و به قول سعدی:

دو چیز طیرة عقل است دم فروبستن       به وقت گفتن و گفتن به وقت خاموشی

بدیهی است با اتکا به شواهد و دلایل متقن این ترک فعل محرز می شود و اینطور نیست که بی جهت هر کس به دیگری بتازد و آن را دستاویز تسویه حساب قرار دهد.