چالش آبکوه؛ فرسودگی و مشارکت مردم

سید مهدی سادات: فعال حوزه مدیریت شهری

وقتی از چالش‌های بافت‌های فرسوده درشهرمشهد، سخن به میان می آید، یکی از اولین و کهنه‌ترین محلات فرسوده که در ذهن می آید بافت آبکوه است. قلعه آبکوه با قدمت چهارصدساله، درمحلی در فاصله 6 کیلومتری حرم مطهر که در گذشته به علت اینکه نخستین روستا در مسیر آب‌های سطحی در زمان بارندگی بوده، که از کوه های سمت جنوب و شرق مشهد، به این روستا سرازیر می‌شده است، به آبکوه معروف بوده است .(کتاب روزی روزگاری آبکوه )، این قلعه قدیمی را در ابتدا چهار برجی می‌نامیدند، محدوده  آبکوه، بین روستاهای سعدآباد، قلعه‌آبکوه واقع شده بود. در این محدوده سه مسجد حسینی آبکوه، مسجد جامع رضوی و مسجد بنی‌هاشمی قدمتی بالای 100 سال دارد.

تعریف اولین طرح تفصیلی برای اراضی این منطقه در سال 54

سرعت توسعه افقی شهر مشهد در طی پنجاه سال گذشته منجرشد، تا روستاهایی مثل آبکوه “قلعه آبکوه “، در محاصره بافت کالبدی جدید شهر قراربگیرند. اولین طرح جامع مشهد (مصوب 1351) که بین سال‌های 46 تا 49 مورد مطالعه قرارگرفت، و پیرامون این قلعه محله هایی مثل شهرجدید، آبکوه و سناباد تعریف کرد در طرح خازنی 1354 ، اولین طرح تفصیلی برای این منطقه تهیه می‌شود و در سال 1370 طرح مهرازان در پلاک‌های مسکونی پلاک های داخل این منطقه را عمدتا تراکم زیاد تعریف کرد.

احداث بولوار دستغیب از وسط آبکوه در سال 61
در سال 61 13-1362 ، با احداث محور ارتباطی (بلواردستغیب ) و عبور از وسط قلعه آبکوه بولوار سجاد شهر یا همان شهر جدید به بخش‌های دیگر شهر متصل شد و بافت آبکوه  به دو بخش طرفینی این بولوار تقسیم شد. مساحت حدودی این بافت 230 هزار و 574 مترمربع و1871 قطعه ثبت شده دارد، حدود 70 درصد اراضی جزموقوفات آستان قدس و30 درصد املاک موقوفه گوهرشادآغا بوده است .

جمعیت ساکن در این منطقه ، طبق آخرین سرشماری حدود 9هزار نفر تخمین زده می‌شود. مساحت کل بافت با احتساب معابر فرعی و اصلی ،4/39 هکتار است که 57/2 درصد، ازمساحت منطقه یک شهر مشهد را در بر می‌گیرد.

تهیه طرح نوسازی و بهسازی در سال 88 تا 90

درسال 1388 باتوجه به مشکلات اجتماعی وشهری بافت آبکوه طبق دستور استانداری خراسان رضوی شهرداری مشهد موظف به تهیه طرح نوسازی و بهسازی این محدوده شد، اولین طرح نوسازی  بافت آبکوه ،درسال 1390 به تصویب کمیسیون ماده پنج قانون تاسیس شورای عالی شهرسازی و معماری رسید و درسال 95 نیزطرح  دوم نوسازی بافت آبکوه پس از تائید کمیسیون ماده 5 توسط استانداروقت به شهرداری جهت اجرا ابلاغ شد.

تملک 40 درصدی اما ناموفق

اما چرا باگذشت بیش از ده سال از اقدام مدیریت شهری وصرف میلیاردها تومان وتملک بیش از 40 درصد این منطقه ،مدیریت شهری درحل مسائل شهری این بافت توفیقات چشم گیری حاصل نکرده است .

دلایل عدم موفقت طرح

پرواضح است که منابع مالی شهرداری ها در تملک بافت‌های فرسوده محدود و بدون مشارکت مردمی، امکان موفقیت در طرح‌های نوسازی بافت های فرسوده برای شهرداری ها امکان پذیرنیست. هدف گذاری، تعیین اولویت ها و رویکردهای شهری در احیا بافت‌های فرسوده، مهم‌ترین عامل تاثیرگذار در موفقیت این پروژه های شهری است.
مسلما موفقیت هر کلان پروژه شهری، زمانی حاصل می‌شود که رضایت شهروندان و در نظر گرفتن منافع آن‌ها درصدر اولویت های طرح قرارگیرد. شاید دربافت آبکوه  که در مجاورت محلات برخوردار شهری قرار گرفته است نگاه اقتصادی شهرداری به پروژه پذیرفته باشد. ولی در بافت های فرسوده واقع در مناطق کم برخوردارشهر، این رویکرد، مسلما شکست خورده خواهد بود، به نظر می رسد افزایش ضریب تاب آوری و کاهش خسارت ها در حوادث از قبل پیش بینی نشده‌ای مثل زلزله و آتش سوزی و استانداردسازی وضعیت شهرسازی محلات فرسوده با اولویت اصلاح گذرگاه‌ها و معابرعمومی برای امداد و خدمات شهری چنانچه به عنوان اولین هدف در نوسازی بافت‌های فرسوده توسط مدیریت شهری باشد، محرک مناسبی برای خودترمیمی و مشارکت همگانی شهروندان بومی محلات و سرمایه گذاران شهری خواهد بود.
طولانی شدن اجرای طرح
تملک های پراکنده دربافت با توجه به محدودیت‌های منابع باعث زمان برشدن این اقدامات می‌شود موضوع بسیار مهم دیگر، حفظ اصالت ها و هویت قدیمی مناطق بافت فرسوده هست، از بین بردن این سرمایه‌های “تاریخی – هویتی ” در طرح های نوسازی، بدون پیوست فرهنگی، حس تعلق  مکانی و هویت محلی را در ساکنان این مناطق از بین می برد. طرح های حفظ، مرمت واحیا عناصر تاریخی این محلات  اقدامی اثر بخش دراین راستا خواهدبود.

نحوه اجرای سیاست ها وتحصیل حریم ها

موضوع بسیارمهم دیگر،نحوه اجرای سیاست ها وتحصیل حریم هادربافت های فرسوده است، مدیریت شهری درتملک و احیا بافت‌های فرسوده‌ای مثل آبکوه در وسط مثلثی قرار می‌گیرد، که یک طرف آن مالکان غیررسمی خرد بدون سند ودر طرف دیگر مالکان رسمی بافت آستان قدس و اوقاف هستند و در سمت دیگر مشارکت کنندگان و سرمایه گذاران محلی و شهری قرار دارند. پر واضح است که حذف بروکراسی‌های اداری و داشتن اختیارات تام در حد شخص شهردار، درسرعت بخشی و پیشرفت طرح بسیار اثربخش است. حذف مدیریت های مجزا بافت های فرسوده به عنوان مدیریت‌های مستقل زیر نظر شهردار و  قراردادن همه این مدیریت‌ها، در یک سازمان با اختیارات محدودتر و بروکراسی طولانی تر به نظر می رسد موجب کندترشدن اقدامات اجرائی می‌شود.

وجود دفترمدیریت بافت فرسوده در محل طرح

مسلما تاثیربودن دفترمدیریت بافت فرسوده در محل پروژه برای ارتباط  نزدیک تر با مردم و شورای محله، مساجد و …. اثربخش ترخواهد بود، استفاده ازظرفیت های، شبکه های اجتماعی مجازی وآگاهی بخشی مردم داخل بافت  و سرمایه گزاران  از مشوق های مشارکتی و ایجاد بسته‌های هدفمند سرمایه گذاری برای ایشان از طریق دفترتسهیل‌گری داخل بافت است، تهیه بسته‌های سرمایه‌گذاری – مشارکتی به تعداد تمام پلاک‌های طرح تفصیلی کمک زیادی درجهت بهم پیوستگی مالکان و سرمایه گذاران خواهد کرد.

شهرداری برای تملک معابر طرح تفصیلی بایستی برنامه‌ریزی زمانی روشنی داشته باشد، آزادسازی پلاک‌های در مرز خیابان های اصلی بافت و همجوار بافت‌های برخوردار جانبی، موجب کوچک کردن مرزهای بافت فرسوده خواهدشد.

حل مسائل بافت‌های فرسوده در سال‌های آتی به عنوان یکی از مهم‌ترین چالش های مدیریت شهری مشهد، خواهدبود، بدیهی است تعیین اولویت‌های ضروری این مناطق و پرهیز از اقدامات پراکنده ودرالویت قراردادن منافع مشارکتی شهروندان، باعث موفقیت طرح های نوسازی واحیا بافت های فرسوده  درآینده خواهد شود.