دوراهی طرح های تفصیلی به مقصدبافت اطراف حرم

سید مهدی سادات – فعال حوزه مدیریت شهری

بیست وپنج سال از زمان شروع کلان پروژه “نوسازی بافت اطراف حرم مطهر رضوی ” که به گفته شهرسازان، یکی ازپیچیده ترین، پرحاشیه‌ترین، پرهزینه ترین ودر عین حال ارزشمندترین پروژه معنوی کشور است می گذرد، طرحی که چالش‌های اجتماعی، اقتصادی، و محدودیت‌های قانونی اجرای آن، مدیریت کلان کشوری و شهری را امروز در  دوراهی ادامه مسیرقبلی یا شروع حرکتی نوبا استراتژی “جلوی ضرر را ازهرجا که بگیریم منفعت است” در مسیر طرح بازنگری حریم رضوی قرارداده است . تفکر استراتژیک درحل مسائل پیچیده شهری، امروزه روشی کارآمد در تصمیم گیری‌های مهم شهری است، تحلیل جامع وضع موجود و در نظر داشتن تجربیات گذشته، ارزیابی بی طرفانه دست آوردها و نواقص اقدامات قبلی شاید تنها راه رسیدن به حل هر مسئله پیچیده‌ای هم‌چون بافت اطراف حریم رضوی باشد .

درچند دهه سال گذشته، اقدامات موثری در توسعه حرم امام هشتم (ع) صورت گرفت، در دهه هفتاد با نگاه جهانی به امر زیارت، توسعه و نوسازی(360 هکتار) بافت پیرامون حرم مطهر، برای ایجاد فضایی در شان و جایگاه زائران در دستور کار مدیریت شهری (آستان قدس، شهرداری و وزارت مسکن) قرارگرفت.

طاش با تراز صفر؛ طرحی بدون هزینه و درآمدزا

طرح با تراز صفر، (هزینه ودرآمد) در بسته‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری منطبق بر طرحی معروف به طرح طاش با تار و پودهای جدید، تهیه شد و تملک بافت ازمالکان آن توسط شرکت عمران و مسکن سازان ثامن شروع شد. به طور کلی تجربه مدیریت شهری در احیا بافت‌های فرسوده قدیمی، با نگاه اقتصادی به نوسازی بافت های قدیمی  به شیوه پاک سازی  همیشه ناموفق و از پیش شکست خورده بوده است. مدیریت شهری به لحاظ مالی، امکان تامین هزینه های تملک دریک زمان محدود ومشخص را ندارد. شروع به نوسازی خود باعث افزایش تصاعدی قیمت املاک پیرامونی می شود. از طرفی امکان تملک پیوسته محدوده طرح نیز به دلیل تبعات اجتماعی وجود ندارد و پراکندگی تملک ها موجب فریزشدن سرمایه گذاری ها، در بازگشت هزینه ها می‌شود. آن چه که در مقیاس کوچک تر در بافت فرسوده آبکوه و هم بافت اطراف حرم مطهر اتفاق افتاد. عدم آینده نگری در طراحی مازاد، فضاهای تجاری و اداری بافت‌های فرسوده خود موجب شکست پروژه‌های اقتصادی مطروحه می شود. احیا بافت فرسوده اطراف حرم مطهر به روش پاک سازی درسال‌های گذشته ، موجب گسست ساختارهای تاریخی، مذهبی، هویتی هزارساله شهرشد.

سبک هتل سازی‌های لوکس چند ستاره با معماری‌های جور واجور که عمدتا تناسخی با معماری ایرانی و اسلامی نیز ندارند، خط آسمان به هم ریخته در بافت جدید، نورپردازی‌های رنگارنگ  مدرن ابر ساختمان‌ها، بدون درنظرداشتن الزامات هویت “معنوی”، ارتفاع بلندتر از حد ساختمان‌ها در برخی نقاط، موجب ازدست رفتن چشم انداز معنوی حرم برای زائران و مجاوران شده است، و بردل‌پذیری و اثر بخشی معنوی حریم حرم، برای زائران، (خصوصا دهک های پائین اقتصادی)، تاثیر مثبتی  نداشته است.

بازماندگان قدیمی های مجاورمشهدالرضا، که درکوچه پس کوچه های تپل المحله، سرشور و…. خاطرات هویتی‌شان شکل گرفته بود، هویت گمشده‌شان را در تکه آجرهای خرابه‌های تملک شده بافت دنبال می‌‎کنند .

جلوگیری از ضرر بیشتر

آب از جوی رفته را نمی‌توان برگرداند ولی جلوی ضرررا از هر جا گرفته شود منفعت است، ایده طراحی جدید حریم رضوی و فرصت بسیارعالی برای اصلاح نواقص طرح قبلی است. این که هدف رضایت مالکان باقیمانده دربافت درطرح جدید، به عنوان یک اصل در طرح جدید درنظر گرفته شده است، اقدام اسلامی شایسته‌ای است که موجب برکت و خیر در بهره‌برداری آینده  طرح خواهدشد ولی در نظر داشتن واقعیت ها و انطباق فرصت ها و تهدیدات ها بصورت کارشناسانه ضروری است .

موضوعاتی مثل داشتن 1) هوای پاک 2) حمل ونقل همگانی استاندارد، آسان وسریع، بدون ترافیک برای زائرین و مجاوران برای تشرف به حرم رضوی 3)پدافندغیرعامل 4) موضوعات بهداشتی وزیست محیطی5) اصلاح پوسته مناسب ودرخورشان فضای زیارت و ایجادکننده معنویت در فضای تشرف از خیابان ها به حرم مطهر 6) در نظر گرفتن حقوق مالکانه و مکتسبه مالکان امروزی بافت که سرمایه گذاران، مالکین پلاک های قدیمی و…هستند 7) ایمنی وآتش نشانی 8) زمان بندی اجرای عملیات عمرانی باقیمانده وشیوه اجرای پروژه 9) حفظ اماکن تاریخی – هویتی ومیراث های فرهنگی 10 )مسائل پویائی شهر و درنظر داشتن آداب وسنن اسلامی  درزندگی آینده مجاوران وزائران 11)در نظر داشتن نقاط قوت طرح قبلی مثل خیابان  شارستان در 4 قطاع پروژه 12) فضای سبز و سایه انداز مناسب در مسیر تشرف 13)بهبودشرایط  خط آسمان در طرح  14) ظرفیت تاسیسات و زیرساخت‌های اجراشده که بر مبنای طرح قبلی اجرا شده است و….. 15) خدمت رسانی در شرایط مدیریت بحرانی مثل زلزله و… 16) آینده‌نگری برای استفاده حداکثری از ظرفیت های اقتصادی واجتماعی پروژه 17) جایگاه و شیوه توسعه و نهادینه کردن فرهنگ رضوی درفضای معنوی 18) مسائل مربوط به شهرهوشمند 19) بین المللی دیده شدن فضای “حرم شهر”در قیاس با شهرهای مذهبی جهان اسلام ودهها پارامتر دیگرموضوعاتی است که فراتراز لکه گذاری‌های  شهرسازانه وپیشنهادهای ارائه شده درخلاصه گزارش ارائه شده توسط مشاورمحترم طرح جدید است و بایستی به صورت پیوست های کارشناسانه و مدل سازی های مهندسی  توسط ایشان جز به جز، ارائه ودر جلسات تخصصی مورد نقد وگفتگو قرارگیرد.

چالش به هم ریختن تار و پود طرح قبلی

به نظر می‌رسد بهم ریختن تاروپودهای طرح قبلی طاش  و ایجادتاروپودهای جدید بدون درنظرگرفتن هماهنگی و ارتباط تعادلی با وضع موجود، مسائل ومشکلات پیچیده جدیدی در آینده ایجاد خواهدشد، هرچند که حداقل تملک در طرح جدید(حدود دویست وپنجاه وسه  پلاک )در مقابل  تملک  حدود  3360 پلاک باقیمانده  در طرح قبلی یک برتری اقتصادی به نظر می رسد، ولی به نظر می رسد نقطه تعادلی جهت تامین  و حل همه مسائل مرز بهینه تعداد تملکات در منحنی‌های نفع و فایده در طرح پیشنهادی را جابه جا نماید، خلاء تعریف روشن شاخص‌ها در خلاصه گزارش طرح مشاور و شبیه‌سازی سناریوهای متفاوت و مقایسه کردن آنها برای انتخاب سناریوی بهینه ضروری به نظر می رسد. مسلما حریم امن معنوی رضوی متعلق به همه مردم ایران  است وحفظ حقوق عامه و در نظرگرفتن دغدغه های زیارتی همگان و جامعیت بخشی در مطالعات طرح جدیدحریم رضوی موجب موفقیت این کلان پروژه معنوی درآینده خواهد شد.