عامل شکاف در روابط ریاض و اسلام آباد چیست؟

علی روغنگران

روابط دوستانه و استراتژیک پاکستان و عربستان سعودی در هفته‌های اخیر و پس از چند دهه نزدیکی اقتصادی، سیاسی و نظامی، به سردی گرائیده است. رابطه ای که زمانی شاهزاده ترکی بن فیصل رئیس وقت سازمان استخبارات عربستان سعودی، در توصیفش گفته بود احتمالا از نزدیک‌ترین روابط بدون معاهده رسمی در جهان است. اما ماجرا از کجا شروع شد؟ پنجم آگوست (15 مردادماه) شاه محمود قریشی، وزیر امور خارجه پاکستان، از عدم تحرک سازمان همکاری اسلامی در حمایت از مردم کشمیر (بخش تحت کنترل هند) انتقاد کرد. همزمان، تلویحا از عربستان نیز گلایه کرد. قریشی در یک برنامه تلویزیونی گفته بود که کشورش توقع دارد که سازمان همکاری اسلامی نشستی در سطح وزرای خارجه درباره کشمیر برگزار کند. رئیس دستگاه دیپلماسی پاکستان در ادامه گفت: «اگر نمی‌توانید این نشست را برگزار کنید، در آن حالت من مجبور خواهم شد که از نخست وزیر عمران خان درخواست کنم که خواستار برگزاری نشستی از کشور‌های اسلامی شود که آماده حمایت از ما در موضوع کشمیر و مردم مظلوم آن هستند.»

وقتی از قریشی پرسیده شد که آیا پاکستان این نشست را بدون عربستان برگزار می‌کند، او گفت که اسلام آباد این نشست را با یا بدون عربستان دنبال خواهد کرد.

در بحران مالی پاکستان در سال 2018، عربستان یک وام سه میلیارد دلاری به پاکستان داد و یک خط اعتباری نفتی نیز به ارزش 3.2 میلیارد دلار برای پاکستان گشود. در بحبوحه تنش‌های اخیر، عربستان خواستار بازپرداخت زودتر یک میلیارد دلار از وام خود شد. پاکستان مجبور شد یک میلیارد دلار از وام عربستان را بازپرداخت کند و به جای آن از چین وام بگیرد

از آن زمان، تنش‌ها میان عربستان و پاکستان در سطح رسانه‌ای تشدید شد. چرا که مقر سازمان همکاری اسلامی در عربستان است و این کشور نفوذ قابل توجهی در آن دارد. از این رو، عدم برگزاری نشست این سازمان درباره کشمیر به مثابه عدم حمایت عربستان از این نشست تلقی شد. این موضوع برای پاکستان قابل قبول نبود. چرا که دولت هند به رهبری نارندرا مودی، همزمان با تشدید سرکوب مسلمانان کشمیر در منطقه تحت کنترل خود، اقدامات تحریک‌آمیزی علیه مسلمانان هند انجام داده بود. در همان روزی که قریشی خواستار نشست سازمان همکاری شده بود، نخست وزیر هند در میانه جمعیت هندو که شعار‌های مذهبی سر می‌دادند، فرآیند احداث یک معبد مناقشه برانگیز را در شهر آیودا آغاز کرد. محل احداث معبد، قبلا مسجد بود که در سال 1992 توسط تندرو‌های هندو تخریب شد. امری که به درگیری‌های مذهبی و کشته شدن عده زیادی مسلمان انجامید. مسلمانان هند به سیستم قضایی این کشور توسل جستند تا مسجد خود را بار دیگر احداث کنند، اما سال گذشته، یک دادگاه هندی، مجوز احداث معبد رام به جای مسجد را صادر کرد. اما آنچه مسلمانان هند و نیز پاکستان را خشمگین کرد، رفتار دولت هند در مقابل مسلمانان است. احداث معبد مناقشه برانگیز رام، در سالگرد لغو خودمختاری منطقه کشمیرِ هند انجام شد. حضور نارندرا مودی در این معبد و انجام مراسم مذهبی هندو در آنجا در میانه شعار‌های مذهبی، بر تنش‌ها افزود. در چنین شرایطی، پاکستان انتظار داشت که کشور‌های اسلامی از مواضع‌اش در برابر هند حمایت کنند. اما چنین حمایتی را دریافت نکرد. اسلام آباد، ریاض را متهم به ممانعت از حمایت سازمان همکاری اسلامی از پاکستان کرد. تنش‌ها میان دو طرف بالا گرفت. در بحران مالی پاکستان در سال 2018، عربستان یک وام سه میلیارد دلاری به پاکستان داد و یک خط اعتباری نفتی نیز به ارزش 3.2 میلیارد دلار برای پاکستان گشود. در بحبوحه تنش‌های اخیر، عربستان خواستار بازپرداخت زودتر یک میلیارد دلار از وام خود شد. پاکستان مجبور شد یک میلیارد دلار از وام عربستان را بازپرداخت کند و به جای آن از چین وام بگیرد. پاکستان در اقدامی برای کاهش تنش ها، قمر جاوید باجوا، فرمانده ارتش خود را به عربستان اعزام کرد. باجوا با خالد بن سلمان، معاون وزیر دفاع و پسر کوچکتر پادشاه عربستان، دیدار کرد. این دیدار به عنوان اقدامی برای کاهش تنش‌ها تلقی شد. با این حال، ظاهرا سفر باجوا نتوانست تنش‌ها میان دو طرف را خاتمه دهد. چرا که رسانه‌های نزدیک به عربستان بعد از این سفر هم از نزدیکی روزافزون پاکستان به ترکیه و قطر انتقاد می‌کنند و حتی این نزدیکی را تهدیدی برای اتحاد استراتژیک میان اسلام آباد و ریاض می‌دانند. عربستان حامی مالی دیرینه پاکستان است و تا کنون میلیارد‌ها دلار به این کشور کمک کرده است. از دیدگاه برخی ناظران، این کمک‌ها با هدف تقویت همکاری با پاکستان به عنوان یک قدرت هسته‌ای انجام شده است. در سال‌های اخیر، ادعا‌ها و نگرانی‌های زیادی درباره همکاری هسته‌ای عربستان و پاکستان مطرح شده و حتی برخی از احتمال فروش بمب هسته‌ای به عربستان ابراز نگرانی کرده اند. فروش چنین تسلیحاتی امکان پذیر نیست و با مخالفت گسترده بین المللی مواجه خواهد شد. با این حال، همکاری هسته‌ای و انتقال فناوری می‌تواند به نوعی امکان پذیر باشد. هنوز معلوم نیست که تنش‌های اخیر پاکستان و عربستان به مسائل هسته‌ای هم مربوط می‌شوند یا نه. اما در هفته‌های گذشته، در غرب نگرانی‌هایی از برنامه هسته‌ای عربستان و تلاش آن برای تولید کیک زرد و غنی سازی اورانیوم مطرح شده است. آیا تنش بین پاکستان و عربستان با این نگرانی‌ها ارتباط دارد؟ به عبارت دیگر، آیا عربستان در توسعه برنامه هسته‌ای خود از پاکستان کمک خواسته، ولی پاکستان از ارائه کمک خودداری کرده است؟ پاسخ این پرسش‌ها هنوز معلوم نیست. با این حال، دلایلی که برای تنش‌های فعلی میان دو طرف مطرح شده – از قبیل نزدیکی پاکستان به قطر و ترکیه- چندان متقاعدکننده به نظر نمی‌رسند. با این حال العرب، نزدیک به عربستان سعودی نوشت: ائتلاف بین پاکستان و عربستان، به دلیل نزدیکی اسلام آباد به ترکیه، قطر و ایران، در معرض تزلزل‌ سیاسی قرار گرفته است. پاکستان تلاش می‌کند حمایت مالی این کشور‌ها را جلب کند، چرا که پس از تعلل در پاسخ دادن به خواسته‌های عربستان، دیگر نمی‌تواند از حمایت مالی سخاوتمندانه آن برخوردار شود. یکی از درخواست‌های عربستان که با پاسخ منفی اسلام آباد مواجه شد، مشارکت در ائتلاف اسلامی مورد حمایت آمریکا، برای مقابله با گسترش نفوذ ایران بود. ضمن اینکه پاکستان از اعزام نیرو به یمن، خودداری کرد.