غفلت مسئولین در ثبت میراث ایرانی

خوشنویسی، جنبه‌هایی از سنت را در دل خود دارد و تقریبا در تمام فرهنگ‌ها به چشم می‌خورد اما در مشرق زمین و به‌ویژه در سرزمین‌های اسلامی و ایران در قله هنرهای بصری واقع است. اما خوشنویسی که هنر کهن ایرانیان و از ارکان اصلی فرهنگ ایران‌زمین است، هنوز در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت نرسیده است و همین مسئله باعث شده است کشورهای دیگری که ادعایی در زمینه خوشنویسی دارند، از این فرصت استفاده کرده و برای ثبت این هنر به نام خود اقدام کنند.

به گزارش روزنامه«صبح امروز»و به نقل از هنرآنلاین چندی پیش مسئولین ثبت آثار تاریخی و فرهنگی در وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، از ثبت جهانی خوشنویسی ایران در سال 2022 در یونسکو خبر دادند. اما در این میان کشور ترکیه در 25 مارس 2020 (6 فروردین 1399) پرونده “خوشنویسی اسلامی” را با شماره 1684 در فهرست یونسکو برای بررسی در سال 2021 ثبت کرده است. این کشور برای ثبت خوشنویسی اسلامی در میراث ناملموس یونسکو از شعار “قرآن در مکه نازل شد، در مصر تلاوت شد و در استانبول نوشته شده است” استفاده کرده و به این ترتیب تاریخچه هنر خوشنویسی و کتابت قرآن را تحریف کرده است. همچنین در تاریخ 30 مارس 2020 (11 فروردین 1399) نیز از سوی کشورهای عربستان سعودی، الجزایر، بحرین، مصر، عراق، اردن، کویت، لبنان، موریتانی، مراکش، عمان، فلسطین، سودان، تونس، امارات متحده عربی و یمن؛ پرونده‌ای مشترک با شماره 1718 در فهرست میراث ناملموس یونسکو با عنوان “خوشنویسی عربی، مهارت‌ها و شیوه‌ها” برای بررسی در سال 2021 ثبت شده است.

صندوق‌آبادی: اینکه کشور ترکیه بخواهد با شعارسازی، مدارک و مستنداتی ایجاد کند تا بتواند بخشی از گنجینه‌های فرهنگی و هنری ریشه‌دار ما را به نام خود کند قابل‌پذیرش نیست. این مانند همان کاری است که درباره مولانا انجام دادند و در طول سال‌ها کاری کردند که جهانیان مولانا را به نام رومی بشناسند

اگرچه ثبت در میراث ناملموس سازمان یونسکو جنبه انحصار ندارد و کشورهایی که دارای یک عنصر مشترک فرهنگی هستند، می‌توانند آن را در میراث ناملموس یونسکو به نام خود ثبت کنند، اما هم‌زمانی ارائه این دو پرونده و ثبت آنها به نام این کشورها، نشان می‌دهد که جایگاه ایران در کتابت قرآن به خط عربی که سابقه آن به قرن چهارم هجری قمری می‌رسد به حاشیه رانده خواهد شد و شاید پرونده‌ای که قرار است ایران به یونسکو ارائه دهد را فقط منوط به خوشنویسی فارسی کند.

برای بررسی این موضوع با نایب‌رئیس شورای عالی انجمن خوشنویسان ایران و یکی از هنرمندان برجسته خوشنویسی گفت‌وگویی داشتیم تا نظرات آنها را در این‌باره جویا شویم.

امکان ثبت مشترک پروژه

علی‌اشرف صندوق‌آبادی، خوشنویس و نایب‌رئیس شورای عالی انجمن خوشنویسان ایران در گفت‌وگو با هنرآنلاین با ادای احترام به همه کشورهای همسایه که در حوزه خوشنویسی فعالیت می‌کنند؛ گفت: پیش‌ از این گزینه‌های فرهنگی و هنری وجود داشته است که به صورت مشترک توسط کشورهای مختلف در میراث جهانی یونسکو ثبت ‌شده‌اند. در زمینه خوشنویسی اسلامی هم با توجه به اینکه ایران، ترکیه و کشورهای اسلامی در این زمینه فعالیت می‌کنند می‌توانند این پرونده را به‌طور مشترک ثبت کنند. اما اینکه کشور ترکیه بخواهد با شعارسازی، مدارک و مستنداتی ایجاد کند تا بتواند بخشی از گنجینه‌های فرهنگی و هنری ریشه‌دار ما را به نام خود کند قابل‌پذیرش نیست. این مانند همان کاری است که درباره مولانا انجام دادند و در طول سال‌ها کاری کردند که جهانیان مولانا را به نام رومی بشناسند.

صادق‌زاده: این یک رخوت تاریخی است که باعث می‌شود داشته‌های خود را نادیده بگیریم و پس ‌از آنکه دیگران آنها را از ما گرفتند قصد این را داشته باشیم که حقانیت خود را ثابت کنیم. در زمینه خوشنویسی نیز شاهد آن هستیم که مانند تعداد دیگری از آثار هنری و فرهنگی که متعلق به کشور ما هستند، غفلت مسئولین باعث شده آنها به نام کشورهای دیگری به ثبت برسند

صندوق‌آبادی ادامه داد: آنها می‌خواهند افتخارات ما را به نام خود ثبت کنند اما واقعیت این است که ایران خاستگاه بسیاری از خطوط بوده و حتی خطوط عربی مانند نسخ و ثلث نیز توسط یک ایرانی شکل‌گرفته‌اند. ابن‌مقله به‌عنوان اولین مبتکر خوشنویسی اسلامی شناخته می‌شود و او با بررسی و نظم بخشیدن به خطوط مختلف رایج در زمان خود، خطوط شش‌گانه را به وجود آورد. آن زمان کشورهای عربی در خطوط کوفی سابقه‌ای داشتند ولی آنچه توسط ابن‌مقله به وجود آمد تابه‌حال ماندگار شده است.

ترکیه سابقه چندانی در خط نستعلیق ندارد

او با بیان اینکه درباره خطوط تعلیق، نستعلیق و شکسته‌نستعلیق کسی نمی‌تواند در ایرانی بودن آنها شبهه ایجاد کند، افزود: ترکیه سابقه چندانی در خط نستعلیق ندارد و از زمانی که میرعماد در استانبول حضور پیدا کرد خط نستعلیق در این کشور رواج یافت. با این‌حال آنها تلاش می‌کنند این دوره ۵۰۰ ساله را به کل تاریخ خوشنویسی تعمیم دهند و آن را از آن خود کنند. اگرچه در ترکیه فعالیت‌هایی در زمینه خوشنویسی انجام می‌شود اما خاستگاه همه این خطوط از ایران است و متولیان فرهنگی مانند میراث فرهنگی، وزارت ارشاد، انجمن خوشنویسان و دفتر یونسکو در ایران باید به‌سرعت برای ثبت خوشنویسی ایرانی اقدام کنند. فعالیت‌هایی که ترکیه و کشورهای عربی برای ثبت خوشنویسی اسلامی داشتند و اقدامات قبلی کشورهای مختلف باید برای ما تجربه‌ای شود که قدر داشته‌های خود را بدانیم و آنها را به ثبت برسانیم.

باید امانت‌دار میراث گذشتگان خود باشیم

صندوق‌آبادی افزود: خوشنویسی به مفهوم عام آن می‌تواند به صورت مشترک توسط کشورهای مختلف به ثبت برسد اما می‌بینیم که کشورهای دیگر نه تنها در زمینه خطوط غیر فارسی، که حتی در خطوطی مانند نستعلیق و تعلیق و شکسته که رسماً به خط فارسی معروف هستند نیز تلاش می‌کنند تا آنها را به نام خود کنند. ما نباید از این مسئله غافل باشیم و باید امانت‌دار میراث گذشتگان خود باشیم و با برنامه‌های درازمدت ابتدا آنها را ثبت ملی و پس از آن ثبت جهانی کنیم.

او درباره اقدامات انجمن خوشنویسان در این زمینه گفت: انجمن خوشنویسان قدرت اجرایی ندارد، اما به عنوان یک انجمن مردم‌نهاد اقدامات مختلفی در این زمینه انجام داده است. ما حدود 4 سال پیش مکاتباتی با متولیان فرهنگی مانند وزارت ارشاد و میراث فرهنگی داشتیم تا برای ثبت خوشنویسی اقدام کنند. انجمن آمادگی هرگونه همکاری دارد و از هیچ‌گونه حمایت و کمکی برای این موضوع دریغ نمی‌کند اما متولی این جریان سازمان میراث فرهنگی است که باید بسترسازی لازم را انجام دهد.

این خوشنویس ادامه داد: از چند سال پیش به شورای فرهنگ عمومی درخواست دادیم که هفته خوشنویسی در مهرماه را وارد تقویم کنند، اما هنوز این اتفاق نیفتاده است. ایران با داشتن هفته خوشنویسی و برگزاری رویدادهایی در زمینه خطوط مختلف می‌تواند هنر خوشنویسی را ارج نهاده و اسناد و مدارک خوبی برای ارائه به یونسکو و ثبت این خطوط فراهم کند.

باید از این اتفاقات درس بگیریم

صندوق آبادی با اشاره به اعتراض ایران به یونسکو در زمینه ثبت خطوط اسلامی گفت: مسئولین میراث فرهنگی در این زمینه اقدام کرده‌اند و انجمن نیز پیگیر آن است که نام ایران حتماً در زمینه خطوط اسلامی ثبت شود. اگر خود ما قدر داشته‌هایمان را بدانیم و متولیان فرهنگی به این ماجرا توجه بیشتری کنند اصلاً گرفتار چنین شرایطی نمی‌شویم. همه ما باید از این اتفاقات درس بگیریم که متناسب با موقعیت و شرایط و با آینده‌نگری با میراث فرهنگی و هنری خود رفتار کنیم.

ایران در خطوط نسخ و ثلث حرف زیادی برای گفتن دارد

عین الدین صادق زاده، هنرمند خوشنویس با اشاره به سابقه دیرین خوشنویسی اسلامی در ایران گفت: در قرن ۴ هجری یک خوشنویس شیرازی به اسم ابن‌مقله با ابداع و تنظیم خطوط شش‌گانه و اصول دوازده‌گانه خوشنویسی تحول عظیمی در سیر نگارش حروف به وجود آورد که نقطه عطفی در خوشنویسی اسلامی است. این موضوع نشان می‌دهد که حتی خطوطی که توسط کشورهای عربی و ترکیه استفاده می‌شوند نیز منشأ و اصل آنها ایرانی است.

او با بیان اینکه ایرانیان در طول تاریخ در خطوط نسخ و ثلث حرف زیادی برای گفتن داشته‌اند، افزود: چنین اختلافاتی در قرن‌های گذشته نیز وجود داشت و خطوط به نام نسخ عربی یا نسخ ایرانی معرفی می‌شدند. با این‌حال به جز خط‌های تعلیق، نستعلیق و شکسته‌نستعلیق که به‌طور کامل متعلق به ایران هستند، درباره سایر خطوط نمی‌توان آنها را به کشور خاصی نسبت داد، زیرا آنها متعلق به تمدن اسلامی و همه کشورهای این حوزه تمدنی هستند.

تمدن اسلامی معطوف به چند کشور خاص نیست

صادق‌زاده ادامه داد: اسلام یک تفکر داشت که پس از ورود به کشورهای مختلف با تمدن آن‌ها آمیخته شد و از دل تمام آنها تمدن اسلامی به وجود آمد. پس از اسلام معماری، هنرهای نوشتاری، تصویری و… در هر کشور شکل خاصی پیدا کرد و بر اساس ذائقه ملی مردم آن منطقه شکل گرفت. بنابراین تمدن اسلامی معطوف به چند کشور خاص نیست و نمی‌توان داشته‌های آن را به نام کشور خاصی ثبت کرد.

او با بیان اینکه نادیده گرفتن ایران در خوشنویسی اسلامی قطعا بی‌انصافی است، ادامه داد: این مسئله ناشی از کم‌کاری بانیان خوشنویسی مانند انجمن خوشنویسان و بیش از آن کم‌کاری سازمان‌هایی مانند میراث فرهنگی کشور است. زیرا چنین اقداماتی باید از سوی نهادهای دولتی انجام شود و آنها باید از انجمن خوشنویسان می‌خواستند که مقدمات ثبت خوشنویسی و تهیه پرونده‌های تخصصی آن را هرچه زودتر انجام دهند. انجمن خوشنویسان در سال‌های اخیر به دلیل مشکلات داخلی که در آن پیش آمده بود مسائل مهمی مانند ثبت خوشنویسی را نادیده گرفت، درحالی‌که حتی با وجود چنین مسائلی باید به کارهای مهم‌تری مانند زمینه‌سازی برای ثبت جهانی خوشنویسی توجه می‌شد و این وظیفه میراث فرهنگی است که باید از انجمن می‌خواست به این مسئله ملی بپردازد.

غفلت مسئولین، عامل به ثبت رسیدن آثار به نام کشورهای دیگر

صادق‌زاده افزود: یکی از مشکلات بزرگ ما این است که معمولاً منتظر می‌نشینیم تا اتفاقی بیفتد و بعد به آن اعتراض می‌کنیم، درحالی‌که خودمان هیچ‌گاه برای حفظ داشته‌های خود تلاش نمی‌کنیم. این یک رخوت تاریخی است که باعث می‌شود داشته‌های خود را نادیده بگیریم و پس ‌از آنکه دیگران آنها را از ما گرفتند قصد این را داشته باشیم که حقانیت خود را ثابت کنیم. در زمینه خوشنویسی نیز شاهد آن هستیم که مانند تعداد دیگری از آثار هنری و فرهنگی که متعلق به کشور ما هستند، غفلت مسئولین باعث شده آنها به نام کشورهای دیگری به ثبت برسند.

او با بیان اینکه این مسائل ناشی از بی‌اعتنایی به هویت ملی است، گفت: به نظر می‌رسد مسئولین دغدغه‌ای برای این مسائل ندارند. بنابراین پس از آن‌که چنین اتفاقاتی رخ می‌دهد و بخش فرهیخته جامعه به آن توجه می‌کنند، تازه مسئولین احساس می‌کنند که باید واکنشی نشان دهند. سوال این است که چرا میراث فرهنگی پیگیر این مسائل نیست و پیش از آن که چنین اتفاقاتی بیفتد اقدامی انجام نمی‌دهند؟ در این مسائل انگشت اشاره بیشتر از هنرمندان و انجمن خوشنویسان، به سمت وزارت میراث فرهنگی است.