موضع ایران درباره مناقشه قره باغ چیست؟

علی روغنگران

پس از گذشت چهار سال بار دیگر آتش اختلاف میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان زبانه کشیده است. این اختلافات در حالی است که مذاکرات صلح میان دو کشورو تحت نظارت بین المللی تاکنون به راه حلی درباره اختلافات ارضی دو کشور نیانجامیده و کمکی به حل مشکل نکرده است. ولی با بروز درگیری‌های اخیر میان نیرو‌های دو کشور، محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان در تماس‌های تلفنی جداگانه با وزرای امور خارجه جمهوری آذربایجان و ارمنستان، آمادگی جمهوری اسلامی ایران را برای کمک به پایان دادن به تنش‌ها و میانجی‌گری اعلام کرده است. چندین دهه است که دو جمهوری جدا شده از شوروی سابق بر سر منطقه ناگارنو-قره باغ با هم درگیرند. این منطقه از نظر بین المللی به عنوان بخشی از سرزمین آذربایجان شناخته شده، اما رسما تحت کنترل نیرو‌های قومی ارمنستان است. این دو کشوردر هفته گذشته بار دیگر درگیری‌هایی را آغاز کرده‌اند. از زمان آتش‌بس سال 1994 بار‌ها در این نوار مرزی درگیری‌هایی رخ داده است. در سال 2007 مجمع عمومی سازمان ملل قطعنامه غیر الزام‌آوری را با 35 رای موافق، 7 رای مخالف و 100 رای ممتنع تصویب کرد و در آن حاکمیت آذربایجان بر منطقه ناگورنو قره‌باغ را به رسمیت شناخت. تاکنون تلاش‌های متعدد برای میانجیگری و حل اختلاف بین دو طرف به نتیجه نرسیده است. روز 12 جولای آخرین سری از درگیری‌های دو کشور و اولین آن‌ها در چهار سال گذشته با حمله نیرو‌های آذربایجانی به استان شمالی تاووش ارمنستان آغاز شد. در اولین حمله چهار سرباز آذربایجانی کشته و 7 سرباز آذربایجانی و ارمنی زخمی شدند. برخی رسانه‌ها از کشته شدن بیش از 60 تن در درگیری‌های مرزی خبر داده اند. نیویورک تایمز به نقل از منابع آذربایجانی از کشته شدن 11 نیروی نظامی آذربایجان و یک شهروند عادی در چند روز گذشته خبر داده است. این رسانه از قول منابع ارمنستان نیز نوشته چهار نیروی نظامی آن‌ها روز پنجشنبه کشته شده اند. آخرین سری درگیری‌های مرزی آذربایجان و ارمنستان روز یکشنبه گذشته زمانی آغاز شد که نیرو‌های دو کشور در منطقه شمالی مرز مشترک بر روی هم آتش گشودند. مقامات هر دو طرف، طرف دیگر را آغاز گر درگیری می‌دانند. وزیر دفاع آذربایجان گفته دو تن از افسران عالی رتبه این کشور در جریان درگیری روز سه شنبه گذشته در کنار 5 تن دیگر کشته شده‌اند. مقامات ارمنی نیز مدعی شده‌اند که پهپاد‌های آذربایجان حمله به شهر برد در استان تاووش ارمنستان را آغاز کرده و زیرساخت‌های عمرانی شهر را هدف قرار داده‌اند. شوشان استپانیان سخنگوی وزارت دفاع ارمنستان گفته یکی از پهپاد‌های آذربایجان را سرنگون کرده‌اند. استپانیان نیرو‌های آذربایجان را به استفاده از سپر انسانی و استقرار تیربار در نزدیکی یکی از روستا‌های مرزی متهم کرده است. او گفته طرف آذربایجانی مردم خودش را با تیربار محاصره کرده و از آن‌ها به عنوان سپر انسانی استفاده می‌کند اما نیرو‌های ارمنستان را متهم می‌کند که به سمت آن‌ها آتش گشوده‌اند. استپانیان تصویری از تیربار‌های مستقر در اطراف روستا را نیز در توئیتر خود منتشر کرده است. ارتش آذربایجان ادعای ارمنستان درباره سرنگونی پهپاد را رد کرده و مدعی شده نیروهایش یک پهپاد ارمنی را سرنگون کرده و سامانه تیربار ارمنستان را به همراه نیروهای نظامی‌اش نابود کرده اند. همزمان دولت ارمنستان، آذربایجان را به حمله سایبری متهم کرده است. نخست وزیر ارمنستان، نیکول پاشینیان روز دوشنبه گذشته آذربایجان را به تحریک نیرو‌های ارمنی متهم کرده و هشدار داده که آذربایجان مسئول همه تبعات غیر قابل پیش‌بینی این حملات است. الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان اظهارات نخست وزیر ارمنستان را رد کرده و گفته این نیز یک اظهار نظر تحریک آمیز دیگر از جانب ارمنستان است و وعده داد که سرزمین ملی آذربایجان را در برابر اینگونه اظهارات حفظ خواهد کرد. روز پنجشنبه الهام علی‌اف رئیس جمهوری آذربایجان، المار محمدیاروف وزیر خارجه این کشور را از کار برکنار کرد. این اقدام در پی انتقاد از عملکرد محمدیاروف در پی درگیری‌ها با ارمنستان صورت گرفت. علی‌اف گفته که وزیر خارجه به اندازه کافی برای حل مناقشه ایجاد شده، تلاش نکرده است. پس از چند ساعت آرامش، مقامات دو کشور بار دیگر روز جمعه تایید کردند که درگیری بین ارتش ارمنستان و جمهوری آذربایجان از سر گرفته شده است. وزارت دفاع ارمنستان روز جمعه اعلام کرد که ارتش جمهوری آذربایجان «روستا‌های ارمنی را با خمپاره و توپ هویتزر هدف قرار داده است.»

ترکیه که رابطه قومی و فرهنگی نزدیکی با آذربایجان دارد از باکو در این درگیری‌ها حمایت کرده است. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، روز جمعه با تاکید مجدد بر مواضع قبلی خود گفت که “ترکیه هرگز آذربایجان را تنها نخواهد گذاشت.”

همچنین اسماعیل دمیر، رئیس انجمن صنایع دفاعی ترکیه، اعلام کرد که حمایت ترکیه از جمهوری آذربایجان در درگیری این کشور با ارمنستان “در بالاترین سطح ادامه دارد” و شامل پهپادهای مسلح نیز می‌شود.

سخنگوی وزارت امور خارجه ایران روز پنجشنبه با ابراز تاسف از درگیری و مناقشه به وجود آمده بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان گفته؛ منطقه کشش درگیری بیشتری را ندارد و هرگونه آتش افروزی به نفع طرفین نخواهد بود. با این وجود برخی معتقدند ایران در بحران قره باغ به سمت ارمنستان گرایش دارد. در طول 27 سال گذشته روابط ایران و آذربایجان تحت تاثیر عواملی مانند «روابط ایران و ارمنستان»، «روابط آذربایجان و رژیم صهیونیستی»، «روابط آذربایجان و آمریکا»، «رویکرد‌های مربوط به رژیم حقوقی دریای خزر» و «چگونگی بهره‌برداری از منابع نفتی زیربستر دریای خزر» بوده و نتوانسته گسترش، تعمیق و تحکیم یابد

وبسایت این انجمن به نقل از آقای دمیر نوشته است که “از پهپادهای مسلح گرفته تا موشک‌ و مهمات… تمامی تجربیات، فناوری و توانایی‌های ما همیشه در خدمت آذربایجان بوده است. حالا وقت آن است که دوباره به دنیا نشان دهیم که دو ملت برادر، قلبی مشترک دارند.”

آمریکا و روسیه که رئیس گروه میانجی مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا هستند نیز سعی کردند در ماجرای درگیری قره باغ میانجی‌گری کرده و هرگونه استفاده دو طرف از خشونت را محکوم کردند. آنتونیو گوترش دبیر کل سازمان ملل متحد نیز ابراز نگرانی کرده و استفان دوژاریک سخنگوی او در بیانیه‌ای اعلام کرده سازمان ملل خواستار پایان فوری درگیری‌هاست.

ایران به طور رسمی در سال‌های درگیری این دو کشور همواره خواستار میانجی‌گری بوده و از ابتدای اشغال قره‌باغ کوهستانی توسط ارتش ارمنستان و شبه نظامیان ارمنی ساکن قره‌باغ که با حمایت‌های روسیه انجام شده، با اتخاذ یک موضع دیپلماتیک بر تمامیت ارضی آذربایجان تاکید کرده و خواهان حل این بحران از طریق مذاکرات عادلانه شده است. در مه 1992 آیت الله هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت ایران، یعقوب محمدوف رئیس مجلس و کفیل ریاست جمهوری وقت آذربایجان و لئون ترپتروسیان رئیس‌جمهور وقت ارمنستان را به یک نشست سه جانبه در تهران برای بررسی بحران قره باغ دعوت کرد. ایران در آن نشست سعی کرد با میانجی‌گری میان آذربایجان و ارمنستان نسبت به برقراری آتش‌بس و حل این بحران اقدام کند. بیانیه سه جانبه‌ای هم در این راستا امضا شد، اما با تلاش پنهانی روسیه، شهر شوشا در جمهوری آذربایجان هم به تصرف ارمنستان درآمد و تلاش ایران به سرانجامی نرسید. در مورد بحران اخیر نیز سخنگوی وزارت امور خارجه گفت: ایران مثل همیشه آماده میانجیگری و حل مناقشه بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان است. سیدعباس موسوی روز پنجشنبه با ابراز تاسف از درگیری و مناقشه بوجود آمده بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان گفته؛ منطقه کشش درگیری بیشتری را ندارد و هرگونه آتش افروزی به نفع طرفین نخواهد بود.

با این وجود برخی معتقدند ایران در بحران قره باغ به سمت ارمنستان گرایش دارد. در طول 27 سال گذشته روابط ایران و آذربایجان تحت تاثیر عواملی مانند «روابط ایران و ارمنستان»، «روابط آذربایجان و رژیم صهیونیستی»، «روابط آذربایجان و آمریکا»، «رویکرد‌های مربوط به رژیم حقوقی دریای خزر» و «چگونگی بهره‌برداری از منابع نفتی زیربستر دریای خزر» بوده و نتوانسته گسترش، تعمیق و تحکیم یابد. این در حالی است که بخشی از قومیت‌های ایران با مواضع پان‌ترکیسم از آذربایجان حمایت کردند و ارمنستان را به اجرای برنامه‌های رژیم صهیونیستی در منطقه متهم کردند. روح الله حضرت پور نماینده ارومیه و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس گفته «ارمنستان غاصب اجرا کننده برنامه‌های اسرائیل و آمریکا برای ایجاد ناامنی و درگیری در منطقه است. بهتر است ارمنستان پیش از آنکه به حماقت‌های خود ادامه دهد، بداند که کشور‌ها و ملت‌های منطقه در کنار برادران دینی و هم زبان خود هستند و خاک اسلام را تسلیم مشتی یاغی اشغالگر نخواهند کرد.»

حضرت پور در نامه‌ای به «عبدالعلی علی عسگری» رئیس صدا و سیمای کشور نسبت به «ارمنی نشین» خواندن منطقه قره باغ آذربایجان اعتراض کرد.

افشار سلیمانی سفیر اسبق ایران در باکو در گفتگویی با رسانه تی.آر.تی ترکیه، انتقاد مردم جمهوری آذربایجان و مردم مناطق ترک‌نشین ایران نسبت به موضع این کشور در قبال اشغال 25 ساله قره‌باغ توسط ارمنستان را یکی از عوامل موثر در سردی روابط تهران-باکو دانست. او گفته مردم جمهوری آذربایجان و همچنین برخی از فعالان سیاسی و قومی در استان‌های ترک‌نشین ایران، خواهان کاهش روابط این کشور با ارمنستان و حمایت بیشتر از موضع باکو در قبال قره‌باغ هستند.

دالغا خاتین اوغلو مدیر سابق اخبار ایران بخش انگلیسی خبرگزاری «ترند» در باکو معتقد است که ایران در مناقشه قره‌باغ موضع بی‌طرفانه دارد. این کارشناس آذربایجانی تائید می‌کند که ایران با ارمنستان روابط بسیار نزدیکی دارد و اختلافاتی که در روابط ایران با باکو وجود دارد با ایروان ندارد.