تهدید در برابر تهدید

شمخانی: در صورت تداوم تحریم‌های تسلیحاتی، پیکر کم‌جان برجام به مرگ ابدی خواهد رفت

علی روغنگران

علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی روز یکشنبه 14 اردیبهشت (سوم مه) در توئیتی تهدید کرد؛ در صورت تداوم تحریم‌های تسلیحاتی “پیکر کم‌جان برجام به مرگ ابدی” خواهد رفت. او نوشت: “پیکر کم جان برجام با دور زدن قطعنامه 2231 و تداوم غیرقانونی تحریم تسلیحاتی ایران به مرگ ابدی خواهد رفت. ویروس تحریم، ابزار کاخ سفید برای بقای هژمونی رو به افول آمریکا است. اروپا کدام سو ایستاده؛ «حفظ آبرو و تقویت چندجانبه‌گرایی» یا «پذیرش مجدد تحقیر و کمک به یکجانبه‌گرایی»؟”

بر اساس توافق هسته‌ای برجام، تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران در 27 مهر (18 اکتبر) خاتمه می‌یابند. مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا در این رابطه اعلام کرده است که آمریکا حتی با پایان گرفتن تحریم‌های سازمان ملل به ایران اجازه نخواهد داد سلاح بخرد. حسن روحانی، رئیس جمهوری در آبان سال گذشته گفته بود: «با ادامه برجام سال آینده ما به یک هدف بسیار بزرگ سیاسی و دفاعی و امنیتی دست می‌یابیم. سال‌هاست خرید و فروش سلاح از سوی ایران ممنوع است؛ طبق توافق و قطعنامه 2231 سال آینده تحریم تسلیحاتی ایران برداشته خواهد شد و ایران هم می‌تواند سلاح بخرد و هم بفروشد.»

آمریکا اکنون تلاش می‌کند مانع برداشته شدن تحریم‌های تسلیحاتی ایران شود. در مقابل مقامات ایرانی سناریو‌هایی برای مقابله با این اقدام مطرح می‌کنند، مواردی همچون خروج کامل از برجام، اجرا نکردن پروتکل الحاقی و خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT). تجربه ثابت کرده است که ایران در واقع تحرکات زورگویانه را بدون عکس‌العمل نمی‌گذارد. در رابطه با برجام وقتی آمریکا خارج شد ایران امیدوار به اروپا، چین و روسیه بود. چین و روسیه کمک‌هایی به ایران کردند، اما اروپایی‌ها با ارائه سازوکار مالی و اینستکس یکی دو سال گفتگو کردند، اما نهایتا ایران متوجه شد که اینستکس هم نتیجه بخش نیست و کار اساسی انجام نمی‌دهد؛ بنابراین پنج فاز کاهش تعهدات برجامی خود را عملی کرد که باعث شوکه شدن کشور‌های غربی شد. اروپایی‌ها پس از اقدام جسورانه ایران به نحوی در رسانه‌ها بحث مکانیسم ماشه را مطرح کردند. پس از طرح مکانیسم ماشه، ایران اعلام کرد که عکس‌العمل نشان می‌دهد که واکنش ایران باعث عقب نشینی اروپایی‌ها شد. آن‌ها اعلام کردند که ما فقط می‌خواستیم گفت‌وگویی انجام دهیم و نهایتا به این نتیجه رسیدند تا انتخابات ریاست جمهوری آمریکا برای اینکه ترامپ از شرایط به نفع خود استفاده تبلیغاتی نکند، موضوع را به حالت تعلیق درآورند. اروپایی‌ها امید دارند با تغییر رئیس جمهور در آمریکا، ایران به حالت قبل برگردد و دولت جدید ایالات متحده هم به برجام برگردد و تا حدود زیادی تحریم‌های ایران برداشته شود. اگر آمریکایی‌ها طرح ادامه تحریم‌های تسلیحاتی ایران را به شورای امنیت سازمان ملل ببرند و اروپایی‌ها حمایت کنند، طبیعی است که ایران واکنش نشان دهد. دبیر شورای عالی امنیت ملی بحث خروج از برجام توسط ایران را در این حالت مطرح کرده است، نظر دیگری هم وجود دارد که ایران باید تحرک تندتری نشان دهد و آن هم خروج از NPT است. از طرف دیگر ما باید به این نکته توجه داشته باشیم که روسیه و چین هم در این باره نقش مهمی دارند. اخیرا روابط چین و آمریکا در شرایط بحرانی قرار گرفته است و پیش‌بینی می‌شود تنش‌ها شدید‌تر هم شود. ممکن است چینی‌ها و روس‌ها طرح تحریم تسلیحاتی ایران را در شورای امنیت سازمان ملل وتو کنند. لذا به نظر نمی رسد که آمریکا در قالب برجام و قطعنامه 2231 بتواند کاری از پیش ببرد. آمریکا یک راه دیگر دارد، همانطور که جوزپ بورل رئیس سیاست خارجی اروپا گفته اروپا در قالب برجام و قطعنامه 2231 با تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران مخالف است، اما ممکن است آمریکا در قالب دیگری بدون ارتباط با برجام تقاضای تحریم تسلیحاتی ایران را مطرح کند. در این مورد ممکن است اروپا کوتاه بیاید، شاید کشورهای اروپایی در قالب برجام مخالفت کنند، اما مجزا از برجام با طرح آمریکا موافقت می‌کنند. با توجه به اینکه رئیس شورای امنیت سازمان ملل مخالف طرح مسئله در شورا است، اروپا هم موافق نیست در قالب برجام و قطعنامه 2231 تحریم تسلیحاتی ایران را تمدید کند. چینی‌ها هم با آمریکا دچار اختلافات شدید هستند. احتمال بسیار بالایی می‌ رود که یا یکی از کشور‌های روسیه و چین و یا هردوی آن‌ها قطعنامه علیه ایران را وتو  کنند. اگر اتفاق خاصی نیفتد آمریکایی‌ها نمی‌توانند تحریم تسلیحاتی ایران را تصویب کنند. اما ایران به این مسئله توجه می‌کند که طرف مقابل چقدر از تعهدات را کم می‌کند، ایران هم به موازات آن‌ها عمل می‌کند. غربی‌ها برای سومین بار است که به برجام لطمه می‌زنند، بار اول آمریکا خارج شد، بار دوم اروپا به تعهدات اقتصادی‌اش عمل نکرد حالا در مرحله سوم آمریکا طرح تحریم تسلیحاتی را مطرح کرده که اگر اروپا همراهی کند دیگر برجامی باقی نمی‌ماند، طبیعی است که ایران از برجام خارج می‌شود، یکی دیگر از اقداماتی که می‌تواند انجام دهد خروج از NPT است، ممکن است مجلس این را تصویب کند. باید دید که شدت عمل طرف مقابل چقدر است، هر چه شدت عمل بیشتر باشد ایران هم واکنش محکم‌تری خواهد داشت. هدف آمریکا صرفا این نیست که تحریم تسلیحاتی ایران را تمدید کند. ایالات متحده به دنبال آن است که با طرح مسئله در شورای امنیت، فضایی برای مذاکرات باز کند. آن‌ها به دنبال تداوم تحریم تسلیحاتی هستند و در عوض آن احتمالا امتیازات کوچک اقتصادی به ایران بدهند، امتیازاتی همچون اجازه خرید نفت ایران توسط برخی کشورها. از طرف دیگر آمریکا تصور می‌کند با طرح این مباحث گفت‌وگو‌هایی میان این کشور و ایران صورت بگیرد تا در نهایت این گفت‌وگو‌ها به عنوان دستاورد سیاست خارجی ترامپ در آستانه انتخابات ریاست جمهوری این کشور مطرح شود. باید این نکته را در نظر داشت که ترامپ در دوران کرونا با چالش‌های زیادی روبه‌رو شده است. برگ برنده او یعنی نرخ بیکاری در حال سوختن است و شیوع کرونا باعث بیکار شدن حدود 30 میلیون نفر در این کشور شده است. از طرف دیگر ترامپ در هیچ بخشی از سیاست خارجی خود موفق نبوده است. امیدش به کره‌شمالی بود که آن هم رهبر کره شمالی با حضور و غیابش با ترامپ بازی می‌کند، روشن است این بازی هم کار چینی‌هاست و به هیچ وجه هم چینی‌ها اجازه نمی‌دهند کره‌شمالی در آستانه انتخابات به ترامپ امتیاز دهد. ترامپ در حوزه‌های دیگر سیاست خارجی همچون اروپا، افغانستان، لیبی، سوریه، ونزوئلا، روسیه و چین موفقیتی نداشته و حتی می‌توان گفت شکست‌های بزرگی هم خورده است. حالا فقط برگ ایران برایش باقی مانده است. با برداشتن تحریم‌های تسلیحاتی ایران این روسیه و چین هستند که سود می‌برند. چرا که این دو کشور با توجه به مناسبات دوستانه با ایران می‌توانند به راحتی سلاح به ایران بفروشند و در ادامه ایران نیز می‌تواند به کشور‌های جهان سوم سلاح بفروشد. این تبادل معاملات تسلیحاتی می‌تواند عمق استراتژیک ایران را تقویت کند. این چیزی نیست که آمریکا بخواهد، آن‌ها به دنبال انزوای ایران هستند. صادرات سلاح بسیار در ایجاد روابط استراتژیک میان کشور‌ها موثر است. سلاح با محصولات کشاورزی و دیگر محصولات از این جهت فاصله زیادی دارد.