روحانی در ژاپن به دنبال چیست؟

علی روغنگران

تحرکات دیپلماتیک میان تهران و توکیو در حال شدت گرفتن است. سید عباس عراقچی، روز سه شنبه هفته گذشته در سفری به ژاپن ضمن دیدار و گفتگو با شینزو آبه، نخست وزیر این کشور، پیام کتبی رئیس‌جمهور ایران را به نخست وزیر ژاپن تقدیم کرد. عراقچی این بار به عنوان فرستاده ویژه روحانی به ژاپن سفر کرده بود.

روزنامه آساهی شیمبون ژاپن، به نقل از دو منبع دولتی مدعی شد تهران و توکیو در حال زمینه‌سازی برای سفر حسن روحانی به ژاپن در ماه جاری هستند. این دو مقام، هدف این سفر را حل و فصل تنش‌ها در خاورمیانه دانسته‌اند. پیش از این، همزمان با سفر عراقچی به توکیو، خبرگزاری کیودو اعلام کرده بود که ایران نظر ژاپن را درباره سفر روحانی به این کشور جویا شده و دولت ژاپن در حال بررسی دقیق این پیشنهاد است. ظاهرا، این پیشنهاد در دیدار روز سه شنبه عراقچی و آبه، که حدودا 40 دقیقه طول کشید، مطرح شده است.

ژاپن و ایران روابط حسنه طولانی دارند که عمدتا بر واردات نفت از ایران استوار است. البته در ماه‌های اخیر، ژاپن تحت فشار آمریکا مجبور شد واردات نفت از ایران را قطع کند یا حداقل به شکل چشمگیری کاهش دهد. با این حال، این مانع از ادامه روابط حسنه تهران و توکیو نشد. در حال حاضر، ژاپن، نه از منظر مناسبات تجاری با ایران، بلکه از لحاظ امکان وساطت میان تهران و واشنگتن اهمیت دارد. در ماه ژوئن(خرداد ماه) امسال، نخست وزیر ژاپن برای اولین بار پس از انقلاب اسلامی و با هدف وساطت میان ایران و آمریکا به تهران سفر کرد. شینزو آبه حتی پیامی از جانب رئیس جمهور آمریکا به رهبر انقلاب آورد، ولی رهبری از پذیرش نامه دونالد ترامپ خودداری کرد. جدای از این، در حالی که آبه مشغول دیدار با رهبر انقلاب بود، دو نفتکش در دریای عمان، که یکی از آن‌ها وابسته به یک شرکت ژاپنی بود، منفجر شدند. در نتیجه، وساطت ژاپن به نتیجه نرسید. در چند ماه گذشته، ژاپن به رغم تاکید بر لزوم تنش‌زدایی در خاورمیانه، از پیگیری وساطت خود خودداری کرد. رفت‌وآمد‌ها میان ایران و ژاپن کم شد و موضوع میانجیگری به حاشیه رفت. تصمیم اخیر ژاپن برای اعزام نیرو‌های نظامی به خاورمیانه به منظور تامین امنیت کشتیرانی، نشانه دیگری از ناامیدی ژاپن از تنش‌زدایی میان ایران و آمریکا بود. ژاپنی‌ها ابتدا امیدوار بودند که از طریق وساطت میان ایران و آمریکا، تنش‌ها در خلیج فارس را آرام کنند. اما وقتی دیدند احتمال تنش‌زدایی در این منطقه کم است، تصمیم گرفتند برای محافظت از منافع خود به منطقه نیروی نظامی اعزام کنند. آبه، طرح اعزام نیرو‌های نظامی جدید به خاورمیانه را با عراقچی بررسی کرد که البته این دیپلمات ایرانی با طرح مزبور مخالفت کرده است. اما حالا ممکن است وساطت ژاپن بار دیگر احیا شود. نخستین نشانه این امر، سفر احتمالی و شتابزده روحانی به ژاپن در روز‌های آینده است. اساسا به رغم اینکه ایران و ژاپن روابط حسنه‌ای با هم دارند، مقامات بلندپایه آن‌ها به ندرت به کشور‌های یکدیگر سفر می‌کنند. در چهل سال گذشته، نخست وزیر ژاپن فقط یک بار به ایران (در خردادماه) سفر کرد که البته سفرش به نتیجه‌ای نرسید. از سوی دیگر، روسای جمهور ایران هم به ندرت به ژاپن سفر می‌کنند. آخرین رئیس‌جمهور ایران که به ژاپن رفت، سید محمد خاتمی بود که در اکتبر سال 2000 به توکیو سفر کرد. سفر احتمالی روحانی به ژاپن به شکل سریع و فوری برنامه‌ریزی می‌شود. به نحوی که حتی ژاپنی‌ها هم هنوز برای آن آماده نیستند. به گفته رسانه‌های ژاپنی، روحانی اواسط دسامبر برای شرکت در یک کنفرانس به مالزی سفر می‌کند. مقامات ایرانی به ژاپنی‌ها گفته‌اند روحانی می‌خواهد در جریان همین سفر توقفی در ژاپن داشته باشد. ژاپن فعلا پاسخی نداده و فقط گفته این درخواست را به دقت بررسی می‌کند. در این میان، دو نکته قابل توجه است: نخست آنکه انتظار می‌رفت که نخستین سفر رئیس جمهور ایران به ژاپن در دو دهه اخیر، مستلزم برنامه ریزی دقیق و مفصل باشد و حداقل چند ماه زودتر تعیین شود. دوم اینکه این سفر، ظاهرا در حاشیه سفر به مالزی انجام می‌شود. از این رو، این احتمال وجود دارد که موضوع مهمی باعث شده تا مقامات ایران این سفر را با این عجله برنامه ریزی کنند. اظهارات عراقچی در ژاپن، گمانه احیای وساطت آبه میان ایران و آمریکا را تقویت می‌کند. فرستاده ویژه رئیس‌جمهور ایران، در دیدار با نخست وزیر ژاپن، از تلاش‌های دیپلماتیک شینزو آبه قدردانی کرده و از تمجید روحانی از سفر اخیر آبه به تهران سخن گفته است. طبق اظهارات عراقچی، روحانی به سفر اخیر آبه به تهران که با هدف وساطت میان ایران و آمریکا صورت گرفته بود، اشاره کرده است. به نوشته خبرگزاری ژاپنی «جی جی پرس»، عراقچی گفته است روحانی توقع دارد که آبه به تلاش‌های خود برای کاهش تنش‌ها در منطقه ادامه دهد. آبه نیز در پاسخ گفت: «ژاپن تلاش‌های دیپلماتیک مصرانه خود را ادامه خواهد داد.» همچنین روزنامه آساهی گزارش  کرد که عراقچی ابراز امیدواری کرده که ژاپن تلاش بیشتری برای کمک به آرام کردن وضعیت در خاورمیانه انجام دهد. با این حال، آساهی نوشت: «هنوز معلوم نیست که آیا آبه می‌تواند نقش موثری به عنوان پلی میان ایران و آمریکا بازی کند یا نه.»

از سوی دیگر، حسن روحانی بار دیگر بر امکان پذیر بودن مذاکره با آمریکا تاکید کرد. وی صبح روز چهارشنبه، در بیست و ششمین همایش ملی بیمه و توسعه در برج میلاد، با بیان اینکه «اکنون هم این بحث‌ها (دیدار با ترامپ) ادامه دارد و دوستان واسطه هستند» گفت: «هروقت آمریکا حاضر شود تحریم غلط، ظالمانه، نادرست و تروریستی خود را کنار بگذارد، بلافاصله سران 1+5 می‌توانند ملاقات کنند و ایران هیچ مشکلی ندارد. باید ذهن همه روشن شود که ما در مسئله تحریم؛ نه آغازگر بودیم، نه مقصریم و نه امروز لج بازی می‌کنیم، موضوع سوم بسیار مهم است، چون بعضی‌ها در ذهن جوانان این گونه القا می‌کنند که ما لج بازی می‌کنیم، در حالی که اینگونه نیست و ما این بهانه را از آن‌ها گرفتیم. تحریم غلط و ظالمانه است؛ آن را کنار بگذارند و در این شرایط مشکلی برای مذاکره نداریم.»

معمولا قبل از مذاکرات مهم بین المللی، طرفین مذاکره از طریق دیپلماسی رسانه‌ای شروط کلی خود را مطرح می‌کنند. از این رو، اظهارات روحانی مبنی بر اینکه آمریکا ابتدا تحریم‌ها را بردارد سپس دیدار سران برگزار شود، می‌تواند نشانه‌ای از احتمال گفتگو‌های پشت پرده واسطه‌ها باشد. افزون بر این، برخی رسانه‌ها نیز ادعا می‌کنند سفر روحانی به توکیو با آمریکا ارتباط دارد. در همین رابطه، روزنامه کویتی الجریده، با اشاره به گزارش خبرگزاری کیودو درباره پیشنهاد سفر روحانی به ژاپن، مدعی شد این سفر با هدف حل بحران هسته‌ای میان ایران و آمریکا انجام می‌شود. با این حال، باید منتظر ماند و دید که آیا سفر روحانی به ژاپن انجام می‌شود یا نه و اگر انجام شود طرفین منازعه (ایران و آمریکا) تا چه اندازه برای مذاکره و امتیازدهی احتمالی آمادگی دارند.