ایران و 15 همسایه

بعد از نشست وزرای امور خارجه ایران و 1+4 در نیویورک و در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل، اروپایی ها رسما اعلام کردند که سازوکار تازه ای را برای تعامل با ایران به کار می گیرند تا به این ترتیب دادوستد مالی اروپایی ها با ایران به دور از تحریم های آمریکا ادامه یابد. به این ترتیب سامانه ای مبتنی بر یورو تشکیل خواهد شد که قابل تحریم از سوی آمریکا نیست و داد و ستد ایران با اروپا از طریق آن دنبال خواهد شد. قرار است این سامانه تا قبل از 13 آبان، تاریخ اعمال تحریم های آمریکا علیه ایران، فعال شود.

این سازوکار اروپایی ها کاملا جدید است و تا کنون هیچ مشابهی نداشته است. اتفاقا یکی از دلایل اصلی طولانی شدن اعلام راهکارهای اروپایی ها برای نجات برجام همین موضوع است، چون از آن جا که جدید است بررسی ها و تحقیقات بسیاری صرف آن شده و جزئیات بسیاری مورد بررسی کارشناسان دو طرف ایرانی و اروپایی قرار گرفته است.

این اقدام اروپایی ها اگر چه خوب است و می تواند ایران را برای ماندن در برجام ترغیب کند، اما پرواضح است که کافی نیست. ایران نمی تواند همه امید خود را به این ببندد که سیستم اروپایی ها جواب دهد. اروپایی ها اگر چه تا به این جای کار فعلا خیلی خوب ظاهر شده اند اما نباید انتظاراتمان را از آنها بالا ببریم. هیچ مشخص نیست که واکنش آمریکایی ها به این سازوکار چه خواهد بود و نمی دانیم این سازوکار تا کجا جواب خواهد داد. به ویژه که کاملا جدید است و از آن جا که تا به حال امتحان پس نداده معلوم نیست چقدر موفقیت آمیز از کار درآید و تا کجا بتواند نیازهای ایران را برآورده کند. این واقعیتی است که همه، حتی خود محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان از آن آگاه است.

در بهترین حالت، سازوکار اروپایی ها می تواند تنها یک ابزار برای حل مشکلات اقتصادی ایران باشد. مشکلات اقتصادی ایران فراوان است، این ابزار می تواند کمک حال جزئی از این مشکلات باشد.

این در حالی است که ایران در موقعیت جغرافیایی ژئواکونومیک و ژئوپولتیک خاصی قرار گرفته و با 15 کشور همسایه است و دو دریای بزرگ در شمال و جنوب را همسایگی می کند.

آن چه ایران باید به دنبال آن باشد، استفاده از ظرفیت های منطقه ای خود است. ایران جزیره ای نیست که بتوان آن را محاصره کرد. این واقعیت را اگر آمریکایی ها نمی توانند درک کنند ما باید درک کنیم. ایران با تولید ناخالص داخلی نزدیک به 400 میلیارد دلار بسیار متفاوت از عراق دوران صدام حسینی است که در پی تحریم های بین المللی تولید ناخالص داخلی اش به حدود 6 میلیارد دلار سقوط کرده بود. آمریکایی ها نمی توانند خیال کنند همان نسخه ای که برای عراق دهه نود پیچیدند را می توانند برای ایران با این حجم بزرگ اقتصاد بپیچند.

اتفاقا ایران کشوری است با ویژگی های گوناگون و استثنائی با شرایطی کاملا متفاوت که وجودش در سه منطقه متفاوت ژئوپولتیکی، امتیازی ویژه برایش محسوب می شود. شمال، جنوب و غرب ایران با همسایگان متنوع و بزرگ در کنار دو دریای بزرگ ویژگی های استثنائی برای ایران رقم زده است.

ایران از غرب و شمال غرب با ترکیه، آذربایجان، ارمنستان و روسیه هم مرز است، این مسئله می تواند موقعیت بسیار ارزشمندی را در اختیار ایران قرار دهد. به خصوص که قومیت های شمال غربی ما با مردم آن طرف مرزها هم زبان هستند و از فرهنگ نزدیکی با آنها بهره می برند، این مسئله می تواند امتیازی بسیار بالا برای ایران محسوب شود. ترکیه در حدود 857 میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی دارد. ما می توانیم از ظرفیت های این کشور نهایت استفاده را ببریم. آذربایجان و ارمنستان و در یک هم پوشانی منافع اجتماعی و اقتصادی، گرجستان، کشورهایی هستند که ایران می تواند نهایت استفاده را از ظرفیت های آنها ببرد.

روسیه علاوه بر یک قدرت سیاسی، یک قدرت اقتصادی در شمال ایران محسوب می شود. روسیه در ماه سپتامبر به اولین کشور صادرکننده نفت جهان تبدیل شد. تولید ناخاصل داخلی روسیه در حدود یک تریلیون و 283 میلیارد دلار است. ما باید درک کنیم روسیه، روسیه اتحاد جماهیر شوروی نیست. قدرتی است که به دنبال اقتصاد باز است و ظرفیت های همکاری بسیاری دارد. در طول این مدت ما فقط به منافع سیاسی از روسیه چشم دوخته بودیم در حالی که می توانیم با رویکردی واقع بینانه و وسیع و عبور از احساسات کهنه قدیمی، روابطی متفاوت را با روسیه رقم بزنیم. ما باید حجم اقتصادی خود را با روسیه بیش از پیش گسترش دهیم.

تاجر ایرانی باید بتواند تنها ظرف چند روز از شهرهای ایران تا روسیه و از آن جا تا گرجستان و ارمنستان و آذربایجان و ترکیه با ساده ترین شکل ممکن سفر کند. ما باید از امکانات همسایه بزرگی چون ترکمنستان که با جمعیت کم ولی امکانات مناسب، ظرفیت بسیاری دارد نهایت استفاده را ببریم. ما باید این قدر روابط را نزدیک کنیم و آن قدر زیرساخت های توسعه اقتصادی و اجتماعی را گسترش دهیم که تعاملات اجتماعی و اقتصادی مان با مرزهای شمالی و غربی همانند تعاملات بین استانی مان آسان شود. ما باید به این منظور سیستم حمل و نقل ریلی و دریایی و زمینی خود را هر چه سریع تر توسعه دهیم و از امکانات فعلی برای رسیدن به این هدف نهایت استفاده را ببریم.

مشابه همین امکانات را در جنوب داریم. ایران می تواند پل ارتباطی میان مرزهای غربی از عراق تا عمان و پاکستان در شرق و جنوب شرقی شود. ایران باید از ظرفیت های اقتصادی عراق نهایت استفاده را ببرد. ما باید فورا دایره های گوناگون اقتصادی منطقه ای برای خود تعریف کنیم و آنها را در حد اعلا ارتقا دهیم. باید قوانین دست و پا گیر خود را فورا برطرف کنیم و به توسعه روابط با همسایگان خود خیز برداریم. در این صورت است که می توانیم روی حوزه های بهره برداری اقتصادی از چین تا اروپا کار کنیم و آنها را چون زنجیره ای به شبکه اقتصادی خود وصل کنیم.

اروپا می تواند به الگویی برای تعاملات منطقه ای ما تبدیل شود. همان طور که کشورهای جنوب شرق آسیا از این الگو استفاده کردند و منطقه خود را همانند اروپا به دهکده ای کوچک تبدیل کردند، ما نیز باید محیط منطقه ای خود را به این سطح برسانیم. همان طور که یک شهروند انگلیسی به سادگی می تواند از غربی ترین نقطه اروپا همانند یک سفر درون استانی به یونان، شرقی ترین نقطه اروپا سفر کند یا یک شهروند هندی می تواند به سادگی خود را به اندونزی یا مالزی برساند، باید امکاناتی فراهم شود تا شهروند ایرانی نیز از همسایه های شرقی کشورش به راحتی به همسایه های غربی کشورش رفت و آمد کند.

استفاده از امکانات محیطی و منطقه ای که متاسفانه در طول سال های گذشته آن طور که شاید و باید از آن بهره برداری نشده و می توان گفت مغفول مانده است، می تواند ما را از گزند بسیاری از مشکلات اقتصادی مان برهاند. همان طور که ترکیه توانست حوزه نفوذ و حضور اقتصادی خود را تا شمال شرق آسیا تا مغولستان و از غرب تا قلب اروپای شرقی گسترش دهد یا از طریق ایران خود را به خاک قطر برساند، و هر کدام از کشورهای پیرامونی خود را به مثابه ظرفیتی اقتصادی قلمداد کند که باید نهایت استفاده را از آن ببرد، ما نیز باید همین رویکرد را در پیش بگیریم.

همان طور که ترکیه از گردشگری نهایت استفاده را می برد ما نیز باید از این ظرفیت نهایت استفاده را ببریم به خصوص که تنوع گوناگون در جذب توریسم داریم که می توانیم به قطب گردشگری منطقه برای مردم همین منطقه تبدیل شویم.

سازوکار اروپایی ها می تواند به عنوان تسهیل کننده دادوستدهای اقتصادی ما باشد اما از آن مهمتر توسعه اقتصادی – سیاسی – اجتماعی منطقه ای ماست که می تواند ما را از گزند بسیاری از دشمنانمان که در آن طرف اقیانوس ها هستند، مصون بدارد.

علی روغنگران