چهره جنگ در سینما چطور روایت شده است؟

جنگ و سوژه‌های آن همواره در سینما و هنر هفتم موضوعیت داشته و در میان آن حماسه‌ها و شهرهای حماسه‌ساز نیز سهم مهمی در آثار ماندگار سینمای جهان داشته‌اند؛ اما این پرسش مطرح است که در ویترین سینمای ایران سهم حماسه آزادسازی خرمشهر تا چه اندازه بوده است؟
به گزارش روزنامه «صبح امروز» و به نقل از مهر؛ سوم خرداد ۱۴۰۱ همزمان می‌شود با چهلمین سالگرد آزادسازی خرمشهر، شهری که به عنوان اولین هدف صدام حسین برای بدست آوردن شهرهای بزرگ دیگر در جنوب کشورمان اشغال شد. شهری که به زعم صدام قرار بود به راحتی در اختیار نظامیان عراقی قرار گیرد تا سرعت نفوذشان به خاک ایران افزایش پیدا کند. شهری که با دستان خالی مردانش در برابر تهاجم نیروهای عراقی، ۳۴ روز مقاومت کرد تا جان دهد اما خاک نه.
خرمشهر، ۵۷۶ روز در اشغال ارتش صدام حسین بود تا در نهایت در سوم خردادماه سال ۱۳۶۱ طی عملیات «بیت المقدس» آزاد شد. بی‌شک خبر آزادسازی خرمشهر خونی تازه به رگ‌های رزمندگان ایرانی تزریق کرد تا با جان و دل از خاک خود دفاع کنند، هرچند این جنگ ناجوانمردانه تا سال‌ها ادامه داشت اما بی شک آزادسازی خرمشهر نقطه عطف پیروزی بزرگ مردان ایران در برابر مهاجمان عراقی بود. شاید بتوان خرمشهر و روایت‌های حقیقی که نسبت به جان بر کفی مردم این شهر که در کنار نظامیان باقی ماندند تا دوشادوش هم در برابر هیولای مهاجم بایستند وجود دارد را یکی از بهترین سوژه‌های سینمای جنگ در کشورمان دانست، شهری که می‌توان از دل آن هزاران داستان روایت کرد که هیچیک با دیگری شباهتی ندارد، شهری که هرکدام از مردان و زنان آن می‌توانند قهرمان یک فیلم سینمایی باشند.
جنگ؛ یکی از پرطرفدارترین سوژه‌ها در سینمای جهان
بی شک جنگ و سوژه‌هایی که از دل آن تبدیل به سینما می‌شوند، یکی از پرطرفدارترین سوژه‌ها در سینمای جهان است، این نوع از سینما نه تنها مخاطبان خاص خود را دارد بلکه به نوعی یادآور تاریخ نبردها و رشادت‌هایی است که مردم هر کشور در طول جنگی که با آن مواجه بودند، از خود نشان دادند. سینمای ایران نیز جدا از این موج در هنر هفتم نیست، کما اینکه در همان سال‌های جنگ و البته تنها چند سالی بعد از پایان جنگ تحمیلی شاهد ساخت فیلم‌ها و سریال‌های مختلفی با موضوع دفاع مقدس بودیم، هرچند این روزها سینمای جنگ که در ایران با نام سینمای «دفاع مقدس» شناخته می‌شود، شکل و شمایل خود را تغییر داده و بیشتر به سمت عواقب و تاثیرات جنگ بعد از سال‌ها در جامعه ایرانی رفته است، اما باز هم شاهد تولید آثاری با موضوع دفاع مقدس در سینمای ایران هستیم.
اما خرمشهر، شهر خون، با تمام رشادت‌ها و از جان گذشتگی‌هایی که برای آزادسازی آن انجام شد، تا چه اندازه از سینمای دفاع مقدس سهم داشته است؟ تا چه اندازه کارگردانان سینمای ایران در زمینه تولید آثاری با موضوع خرمشهر و دفاع و مبارزه برای آزادسازی آن موفق بوده‌اند؟
طی چهل سال از آزادسازی خرمشهر، فیلم‌هایی در سینمای ایران تولید شده که به نوعی تصویرگر اتفاقاتی است که در طول اشغال و البته در طول ۸ سال دفاع مقدس، در این شهر رخ داده است. فیلم‌هایی که گاه اشاره‌ای کوچک به این شهر کرده و گاه نیز داستان فیلم در این شهر رخ داده است. در این گزارش اشاره‌ای داریم به فیلم‌هایی که به صورت خاص خرمشهر را در طول دفاع مقدس به تصویر کشیده است.
تصویر خرمشهر برای اولین بار در سینمای ایران
زنده یاد رسول ملاقلی پور را همه سینما دوستان می‌شناسند، کارگردانی که خود میدان نبرد را تجربه کرده و با روحیه سرکشی که داشت، آثار متفاوتی را در سینمای ایران به تصویر کشید. این کارگردان را می‌توان جزو اولین کارگردانانی دانست که برای اولین بار در سینمای ایران خرمشهر را به تصویر کشیده و با هدف قراردادن این شهر قهرمانان خود را برای نجات و آزادسازی آن روانه خرمشهر می‌کند.
ملاقلی پور در سال ۱۳۶۴، فیلم سینمایی «بلمی به سوی ساحل» را می‌سازد که داستان تکاورانی است که با شنیدن خبر خطر سقوط خرمشهر به سمت این شهر عزیمت کرده تا سهمی در نجات این شهر داشته باشند. فیلمی که قهرمانان آن برای رسیدن به خرمشهر با مشکلات بسیاری مواجه می‌شوند و در نهایت در این شهر نیز به شهادت می رسند.
سه گانه احمدرضا درویش
زمانی که نام سینمای «دفاع مقدس» به گوش می‌رسد، بعد از به خاطر آوردن نام کارگردانان شناخته شده این نوع از سینما، کمتر کسی نام احمدرضا درویش را به عنوان کارگردان سینمای جنگ در کنار نام دیگر کارگردانان این حوزه به خاطر می‌آورد. اما احمدرضا درویش یکی از کارگردانانی است که با ساخت سه گانه خود با موضوع دفاع مقدس و البته خرمشهر، توانست سه اثر همیشه ماندگار را در سینمای ایران خلق کند.
این کارگردان در سال ۱۳۷۳ اولین اثر از سه گانه خود را با نام «کیمیا» را جلوی دوربین برد. فیلمی که هنوز نام آن و بازی‌های درخشانی که هنرمندانی چون زنده یاد خسرو شکیبایی، بیتا فرهی، رضا کیانیان، نادر رجب پور و زهرا اویسی در این فیلم داشته‌اند، در ذهن‌ها باقی مانده است. داستان این فیلم زمانی رخ می‌دهد که عراق به خرمشهر حمله کرده و همسر شخصیت اصلی داستان یعنی رضا با بازی خسرو شکیبایی، در بیمارستان شهر بعد از به دنیا آمدن فرزند خود، می میرد. رضا نیز به دست عراقی‌ها اسیر می‌شود. حالا رضا بعد از گذشت سال‌ها و رهایی از اسارت به دنبال دختر خود است که توسط پزشک معالج همسرش به فرزندی پذیرفته شده است.
این فیلم سینمایی توانست در سیزدهمین دوره جشنواره فیلم فجر چهار سیمرغ بلورین در جشنواره فیلم فجر را از آن خود کند که از آن جمله می‌توان به سیمرغ بلورین بهترین بازیگر مرد اشاره کرد.
«دوئل» دیگر اثری است که این کارگردان درباره خرمشهر و در سال ۸۱ روانه پرده سینماها می‌کند. جدا از داستان متفاوت فیلم که در جریان اشغال خرمشهر رخ می‌دهد، درویش با بهره گیری از صدای دالبی و بروز ترین تکنیک‌های سینمایی تصویری متفاوت و تکان دهنده از حمله ارتش عراق به خرمشهر به تصویر کشد. فیلمی که همان سال با توجه به استفاده از تکنیک‌های روز سینمای جهان توانست توجه منتقدان و سینما دوستان را به خود را جلب کند.
درویش این بار، داستان خود را حول محور یک گاو صندوق روایت می‌کند که عده‌ای به دنبال خروج آن از کشور هستند و عده‌ای نیز مانع خروج آن می‌شوند. در این فیلم بازیگران شناخته شده‌ای چون سعید راد، پژمان بازغی، پریوش نظریه، پرویز پرستویی، کامبیز دیرباز و هدیه تهران حضور دارند.
لازم به یادآوری است که «سرزمین خورشید» نیز یکی از دیگر از فیلم‌های سه گانه احمدرضا درویش است اما با توجه به اینکه داستان آن در آبادان رخ می‌دهد، در این گزارش به آن اشاره‌ای نمی‌کنیم. هرچند این فیلم نیز یکی از به یادماندنی ترین آثار در حوزه دفاع مقدس است.
داستان روز سقوط خرمشهر
حمید فرخ نژاد در ذهن سینما دوستان به عنوان بازیگر شناخته شده است، اما این هنرمند در سال ۱۳۷۹ فیلم سینمایی با موضوع خرمشهر جلوی دوربین می‌برد که نام آن را «سفر سرخ» می‌گذارد. داستان این فیلم در روز سقوط خرمشهر رخ می‌دهد که تعدادی از نیروی‌های مردمی به همراه دو مجروح و دو پرستار و گروهی از مردم به قصد خروج از شهر به پلی می‌رسند که به دست نیروهای ارتش عراق افتاده است. گروه تصمیم می‌گیرد برای نجات غیرنظامیان، جدا از آنها طی مسیر کند و در گذر از مسیرهای مختلف با ماجراهایی از جنگ درگیر می‌شوند.
در این فیلم سینمایی نیز بازیگرانی چون حبیب دهقان نسب، صادق صفایی، برزو ارجمند، غزل صارمی و احمد کاوری حضور داشتند. البته فرخ نژاد هیچگاه موفق به اکران این اثر سینمایی نشد.
آخرین روزهای مقاومت در خرمشهر
یکی دیگر از بیاد ماندنی‌ترین آثار سینمایی در حوزه دفاع مقدس، فیلم سینمایی «روز سوم» به کارگردانی محمدحسین لطیفی است که در سال ۱۳۸۵ تولید شد. فیلمی که بی شک ترس و دلهره را همراه مخاطب خود می‌کند و لحظه به لحظه مخاطب خود را نگران شخصیت‌های اصلی فیلم می‌کند.
داستان این فیلم در آخرین روزهای مقاومت در خرمشهر را نشان می‌دهد و روایت خواهر و برادر خرمشهری است که در کنار دیگر مردم در شهر باق مانده‌اند تا از خاک خود دفاع کنند، در این میان پاهای خواهر شکسته و با تنگ شدن حلقه محاصره، امکان فرار ندارد. برادر تصمیم می‌گیرد تا برای اینکه خواهرش به دست عراقی‌ها نیوفتد، او را در شرایطی خاص خاک کرده تا شبانه برای نجات او بازگردد. در این فیلم بازیگرانی چون باران کوثری، پوریا پورسرخ، حامد بهداد، برزو ارجمند، مهدی صابری، شهرام قائدی و … حضور داشتند. این اثر سینمایی همچنان جزء محبوب ترین آثار در بین علاقه مندان به سینمای جنگ است.
روایتی زنانه از چهره جنگ
آنچه مشخص است، این است که پروژه‌های بزرگ سینمای دفاع مقدس در کشور معمولاً توسط کارگردانان مرد ساخته شده که قهرمانان آن نیز مرد بودند. اما سال گذشته منیر قیدی کارگردان زن سینمای ایران که پیش از این تجربه ساخت فیلم‌هایی با موضوع دفاع مقدس داشته است، به سراغ قهرمانان زن در روزهای دفاع از خرمشهر می‌رود. این کارگردان سال گذشته «دسته دختران» را به جلوی دوربین برد و تمام تلاش خود را کرد تا نقش کلیدی زنان قهرمان خرمشهر را در دفاع از این شهر در کنار مردان به تصویر کشد.زنانی که هر کدام با اهداف و البته مشکلاتی که دارند با هم همراه شده تا به نوعی سهم خود را در دفاع از خرمشهر ایفا کنند. در این فیلم بازیگرانی نیکی کریمی، پانته‌آ پناهی، فرشته حسینی، هدی زین‌العابدین، صدف عسکری، یاسین مسعودی، حسین سلیمانی و مهدی حسینی نیا بازی کرده‌اند.