حقآبه ایران و تصمیمات خودسرانه افغانستان
✍️هنگامه طاهری
♦️تاریخچه
ماجرای اختلاف ایران و افغانستان بر سر آب رودخانه « هیرمند » به سالهای دور بر می گردد اما ما از ششم بهمن (دلو) ۱۳۱۷ آغاز می کنیم که «مهذب‌الدوله کاظمی» سفیر ایران و «علی محمد خان» وزیر امور خارجه افغانستان در کابل اعلامیه مشترکی امضا کردند که در آن، دو کشور توافق می‌کردند همه ساله هر مقدار آب رودخانه هیرمند که به «بند کمال خان» می‌رسد، از آن بند به بعد، به صورت مساوی میان دو کشور تقسیم شود.
براى آنکه از ده «چهار برجک» تا «بند کمال خان»، زائد بر مقدار آبی که در آن زمان برده می‌شد مصرف نشود، دولت افغانستان تعهد کرد در فاصله میان ده «چهار برجک» تا «بند کمال خان»، آبراه تازه‌ای احداث نکند.
همچنین هر دو دولت ایران و افغانستان تعهد کردند هیچ گونه اقدامات و عملیاتی از «بند کمال خان» تا ده «دوست محمد خان» و «سیخ سرکه» که آخرین تقسیم‌گاه آب بود انجام ندهند تا باعث کاهش سهم هر یک از طرفین نشود.
♦️تنش آبی با زدن نهر بر هیرمند
مجلس شوراى ملى ایران این اعلامیه را در یازدهم اردیبهشت (ثور) ۱۳۱۸ تصویب کرد اما مجلس افغانستان حاضر به تصویب اعلامیه نشد و در پی آن، افغان‌ها شروع به کندن نهرهای «بقرا» و «سراج» به صورت مهندسی شده کردند که ایران را از بخش عمده آب هیرمند محروم کرد.
افغان‌ها مسیر آب را در «خواجه على» و «قاضى شیرجان » بند آورده و بسوی نهرهای تازه منحرف کردند و اندک آبی هم که از این محل می‌گذشت در «بند کوهک» فرو می‌رفت.
موضوع کندن نهر در افغانستان و کاهش آب هیرمند برای ایران پس از شهریور ۱۳۲۰ به عرصه عمومی و رسانه‌ها کشید.
♦️اولین هشدار رسمی
نخستین هشدار رسمی و علنی را در سال ۱۳۲۴«معتصم‌السلطنه فرخ» ، نماینده سیستان در مجلس شورای ملی داد که با تکذیب سفارت افغانستان در تهران روبرو شد.
اما شمار بندهایی که افغانستان روی آب هیرمند زد، رو به افزایش گذاشت: بند سراج، بند کز کشک، بند رودبار، بند مهرآباد، بند چهار برجه، بندکمال خان، بند قلعه فتح، بند خوابگاه و یکى دو بند دیگر.
پس از آن آب هیرمند در ایران چنان کاهش چشمگیری یافت که تنها در سال ۱۳۲۶ به مرگ بیش از ۲۴۰۰ رأس گاو و کوچ گسترده اهالی سیستان انجامید.
۱۳۳۳ معتصم‌السلطنه فرخ به مجلس هشدار داد افغان‌ها به مردم اعلام کرده اند اگر به افغانستان کوچ کنند، به آنها زمین و صد روپیه پول می‌دهند که ۳۶ هزار نفر به افغانستان و عده‌ای هم به گرگان و تهران کوچ کردند.
♦️هشدار دوم
یک سال بعد در فروردین ۱۳۳۴ مردم سیستان در تلگرافخانه تحصن کرده و به نخست وزیر وقت نامه زدند که … آب رودخانه هیرمند ساعت به ساعت رو به کاهش می‌رود. مقدار آبی که قبلاً طرف ایران می‌آید، مختصر زه‌آب گندیده سبز رنگ بیش نیست که برای مصرف یک بخش هم کافی نمی‌باشد….اگر اقدامات موثر و سریع برای اضافه شدن آب هیرمند و ول کردن آب از طرف افغان‌ها به عمل نیاید، محققاً زابل به ویرانه تبدیل می‌شود».
♦️قرار داد برای هامون
سرانجام در ۲۲ اسفند ۱۳۵۱ گزارش کمیسیون دلتا میان نخست‌وزیر وقت آن هنگام ایران و نخست‌وزیر وقت افغانستان در کابل به امضاء رسید و مقرر شد در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) سهم سیستان و دریاچه هامون باشد که جمع ۲۲ متر مکعب آب در ثانیه بر پایه گزارش کمیسیون دلتا و چهار متر مکعب آب در ثانیه به عنوان «حسن نیت و علایق برادرانه» بود.
♦️امضای معاهده ای که تا امروز به قوت خود باقیست
ولی در مورد هریرود بین دو کشور قراردادی وجود ندارد اما معاهده حقابه میان افغانستان و ایران مربوط به هیرمند در اسفند ماه ۱۳۵۱ به امضای نخست وزیران هر دو کشور رسیده است. در خرداد ماه ۱۳۵۲ هر دو مجلس قانون‌گذاری دو کشور آن را تصویب کردند. اسنادی که باید در این رابطه میان دوکشور مبادله می‌شد، سال ۵۶ مبادله شد. مفاد این معاهده تا امروز نیز به قوت خود باقی است. در ماده پنجم این معاهده، نوشته شده است که افغانستان با حفظ حقابه ایران، حق هرگونه استفاده از رود هیرمند را دارد و ایران حتی اگر هیرمند پر آب هم باشد نباید بیشتر از حقابه خود برداشت کند.
♦️تلاش بی نتیجه
نشست دو روزه «کمیساران آب هیرمند» در تاریخ ۲۵ و ۲۶ بهمن ۱۴۰۲ با حضور نمایندگان ایران و افغانستان در شهر زابل برگزار شد. در این نشست، نمایندگان ایران گزارشی درباره عدم دریافت حقآبه هیرمند در سالهای اخیر و مشکلات فنی سازه‌های احداثی افغانستان در مسیر این رودخانه، به ویژه اصلاح سد کمال‌خان ارائه دادند. نمایندگان افغانستان عدم تامین حقآبه را به خشکسالی‌های شدید در کشور خود مرتبط دانستند. این نشست با وجود پافشاری نمایندگان ایران برای اتخاذ تصمیم‌های لازم جهت رفع موانع و ارائه برنامه زمانبندی برای رهاسازی آب و تأمین حقآبه، مانند نشست‌های سالهای گذشته بدون نتیجه پایان یافت.
این در حالی است که عدم جریان حقآبه رود هیرمند در سالهای اخیر باعث خشکسالی و بروز مشکلات در استان سیستان و بلوچستان شده است.
اینک اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران خواهان همکاری حکومت طالبان برای بر طرف کردن موانع ورود آب از افغانستان به ایران شده است.
او یادآور شده که حقوق ایران و معاهده‌های دوجانبه میان دو کشور باید در بهره‌برداری از منابع آبی در نظر گرفته شود.
چرا که بهره‌برداری از منابع و حوضه‌های آبی نمی‌تواند بدون رعایت حقوق ایران وفق معاهده‌های دوجانبه یا اصول و قواعد عرفی و نیز اصل مهم حسن همجواری و همچنین ملاحظات زیست‌محیطی صورت گیرد.اما آنچه از نتیجه این تلاش بر می آید چندان مطلوب نیست…
