عفب نشینی از اشتباه نوسازی 

علی نژاد

بافت فرسوده شهری به عرصه هایی از محدوده قانونی شهرها اطالق می شود كه به دلیل فرسودگی كالبدی، عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، تاسیسات، خدمات و زیرساختهای شهری آسیب پذیر بوده و از ارزش مكانی، محیطی واقتصادی نازلی برخوردارند.

از دیدگاه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران نیز نفوذ ناپذیری، ریزدانگی و ناپایداری به عنوان سه سنجه شناسایی بافت های فرسوده شهری مطرح شده است. اگر این سه مشخصه در یك بلوك شهری وجود داشته باشد، حتی در مقیاس50 درصد، آن منطقه بافت فرسوده قلمداد میشود. در واقع بخشی از شهر كه بیش از 50 درصد آن ناپایدار و عرض معابر آن كمتر از 6 متر و امالك آن عرصهای كمتر از 200 متر داشته باشد، آن قسمت از شهر بافت فرسوده محسوب میشود.

در اين ســه شاخص، فقط ویژگیهای فنی و فیزیکی بافت مورد توجه بوده و عامل انسانی از مبانی این دیدگاه حذف شــده است. متاســفانه همین نگاه صرف کالبدی به بافت های فرسوده شهری که خود با مسائل چندبعدی و بسیار پیچیده اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز روبرو هستند، زمینه ساز برخوردهای اجرایی و عملی ناموفق بعدی در چارچوب طرحهای بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده نیز شده و این مسئله به عنوان یکی از موانع تحقق پذیری مطلوب طرح های یادشــده می باشد.

تحقق بهسازی و نوسازی مطلوب و پایدار شهری تنها بهســازی و نوسازی کالبدی شهر نیست، بلکه بهســازی و نوسازی اقتصادی- اجتماعی و سیاسی- اداری شهری را هم شــامل می شود، بر این اساس بسیار ضروری است که در زمینه بهسازی و نوسازی فضای کنونی شهرها سیاست توسعه درون زا در نظر گرفته شود تا اهداف اساســی بهسازی و نوسازی بافت های قدیمی و فرســوده شهرها که توسعه محیط زندگی برای انسان هاست، تحقق یابد.

سه دسته بندی وزارت راه و شهرسازی

براساس نظروزارت راه و شهرسازی بافت‌های فرسوده به سه دسته بافت‌های دارای میراث فرهنگی، بافت‌های شهری (فاقد میراث فرهنگی) و بافت‌های حاشیه‌ای (سكونتگاه‌های غیررسمی)  تقسیم بندی می شود و انواع مداخله در این بافت‌ها براساس میزان وفاداری به گذشته در 3 گروه بهسازی، نوسازی و بازسازی قرار می‌گیرند که هر یک تعاریف خاص خود را دارند و اقدامات ویژه‌ای را می‌طلبند.

مداخله برای بهسازی

در این نوع مداخله اصل بر وفاداری به گذشته و حفظ آثار هویت بخش در آن‌هاست. فعالیت بهسازی با هدف استفاده ازامكانات بالقوه وبالفعل موجود و تقویت جنب‌ های مثبت، وتضعیف جنبه‌های منفی از طریق حمایت، مراقبت، نگهداری، حفاظت، احیا، استحكام بخشی، وتعمیر صورت می‌پذیرد. دخالت در این بافت‌ها مستلزم رعایت ضوابط و مقررات سازمان میراث فرهنگی است.

مداخله برای نوسازی

در این نوع مداخله حد وفاداری به گذشته از انعطاف‌پذیری بیشتری برخوردار است و برحسب مورد از مداخله اندك تا تغییر را می‌تواند شامل شود. فعالیت نوسازی با هدف افزایش كارآیی و بهره‌وری، بازگرداندن حیات شهری به بافت است و ازطریق نوكردن، توان بخشی، تجدید حیات، انطباق و دگرگونی صورت می‌پذیرد.

مداخله برای بازسازی

در این نوع مداخله نه تنها هیچ الزامی برای حفظ گذشته وجود ندارد بلكه با هدف ایجاد شرایط جدید زیستی وكالبدی – فضایی و از طریق تخریب، پاكسازی و دوباره سازی صورت می‌پذیرد.

باز آفرینی

با تغییر رویکرد ها به وجود آمده در مواجه با بافت های فرسوده شهری، بازافرینی و ادبیاتی در همین زمینه وارد گفتمان، دولت و اجرا شد، اما بازآفرینی چیست؟  “بازآفرینی شهری” به عنوان یک واژه عام که مفاهیم دیگری نظیر بهسازی، نوسازی، بازسازی، توانمندسازی و روان بخشی را در برمی گیرد، به کار می رود.

بازآفرینی شهری فرآیندی است که به خلق فضای شهری جدید با حفظ ویژگی های اصلی فضایی (کالبدی و فعالیتی) منجر می گردد. در این اقدام، فضای شهری جدیدی حادث می شود که ضمن شباهت های اساسی با فضای شهری قدیم، تفاوت های ماهوی و معنایی را با فضای قدیم به نمایش می گذارند. (حبیبی، مقصودی ، 1386 : 5) به عبارت دیگر بازآفرینی شهری نگرش و اقداماتی جامع و یکپارچه برای حل مشکلات شهری منطقه‌ هدف عملیات است که در نهایت به یک پیشرفت پایداری اقتصادی، کالبدی، اجتماعی و محیطی خواهد انجامید.

هدف از اجرای سیاست های بازآفرینی شهری و برنامه های تجدید حیات شهری، ارتقا شرایط کیفی زندگی در سکونت گاه ها از طریق ایمن سازی و مقاوم سازی ساختمان ها، توسعه و بهبود زیرساخت های شهری، تأمین خدمات شهری موردنیاز، آموزش ساکنان، ایجاد فرصت های شغلی، تقویت نهادهای مدیریت محلی و دفاتر خدمات محله ای مردم نهاد، الگوسازی و ترویج قواعد و دستورالعمل های کیفی ساخت و ساز است.

بافت های فرسوده مشهد

اما قصه اجرای طرح های نوسازی و بهسازی در بافت فرسوده مشهد کمی متفاوت است، به گزارش صبح امروز یکی از افرادی که سالیان متمادی درگیر با بافت فرسوده بوده است، شهردار اسبق مشهد و عضو فعلی شورای شهر مشهد است، او  که کوله باری از تجربه فعالیت در بافت فرسوده را به مراه دارد، می گوید: مسیر طی شده در خصوص بازآفرینی بافت های فرسوده اشتباه بود.
او بر رسیدگی سریع و فوری به بافت های فرسوده تاکید دارد و می افزاید: مشهد برروی چندین گسل زلزله قراردارد و براین اساس خطر بزرگی حدود 5300 هکتار از بافت های فرسوده، ناکارآمد و غیر رسمی این شهر را تهدید می کند.
وی با بیان این که هرسال در ایران شاهد یک زلزله بزرگ و هر 10 سال یک زلزله خیلی بزرگ هستیم، تصریح می کند: این موضوع اهمیت توجه به بازآفرینی محلات فرسوده، ناکارآمد و سکونت گاه های غیر رسمی را دو چندان می کند.
نوروزی یادآور می شود: کار بازآفرینی سخت است اما خوشبختانه شرکت ها و مجموعه های باتجربه و موفقی در این زمینه در مشهد وجود دارد.

بازآفرینی فعالیتی اجتماعی سپس اقتصادی است
رییس کمیسیون اقتصادی شورای شهر مشهد ادامه می دهد: هدف از بازآفرینی ابتدا انجام یک فعالیت اجتماعی، سپس فعالیت اقتصادی و عمرانی است لذا باید بپذیریم که بازآفرینی و احیای محلات فرسوده باید با مشارکت مردم و ساکنان این محلات انجام شود.
وی به پروژه مجد به عنوان یک نمونه اشاره می کند و می گوید: برای آغازاین پروژه و بازسازی بافت فرسوده این محل هیچ اعتباری وجود نداشت و پروژه مجد بر اساس مشارکت مردم و ساکنان محل برنامه ریزی و اجرا شد لذا در بازآفرینی شهری نیز باید مشارکت مردم در اولویت باشد.
وی ادامه می دهد: از نظرشورای شهر و مدیریت شهری مشهد بازآفرینی بافت های فرسوده کار بزرگی است که امیدواریم بتوانیم در این دوره اقدام مثبتی در این راستا انجام داده وبا مشارکت مردم، سرمایه گذاران بتوانند محلات هدف را بازآفرینی کنند.

تغییر مسیر اشتباه گذشته و مشارکت دادن مردم در باز آفرینی
نوروزی با تاکید بر این که طرح های بازآفرینی باید مردم ساکن در محل را حفظ کند، تاکید می کند: باید بپذیریم که راهی را که دربازآفرینی و نوسازی بافت های فرسوده و ناکارآمد شهرمشهد درگذشته رفته ایم اشتباه بوده است لذا باید نگاه ها را تغییرداده و با مشارکت مردم مسیر بازآفرینی را طی کنیم.
رییس کمیسیون اقتصادی شورای شهر مشهد می گوید: سازمان بازآفرینی با همین هدف و جذب مشارکت مردم برای بازآفرینی و نوسازی بافت های فرسوده ایجاد شده است

اتصال جریان تسهیلگری به نظام های سرمایه گذاری و توسعه گری در بازآفرینی شهری

در شهر مشهد و در شهرداری سازمانی نیز برای بازافرینی تشکیل شده و اقداماتی در این زمینه را آغاز کرده است، مدیرعامل سازمان بازآفرینی فضاهای شهری شهرداری مشهد با اشاره به فعالیت 6 ماهه دفاتر تسهیل گری در محلات هدف بازآفرینی گفت: ظرف چند ماه آینده جریان تسهیلگری به نظام های سرمایه گذاری و توسعه گری درنوسازی بافت های فرسوده و ناکارآمد متصل خواهد شد.
مجتبی شاکری روش ادامه می دهد: سازمان بازآفرینی فضاهای شهری با هدف تغییر رویکرد و اجتماعی شدن احیا شد، سپس نوسازی بافت های ناکارآمد نیز با مشارکت مردم از سال گذشته ایجاد شد.

انواع بافت های ناکارآمد در مشهد
او با باین این که بافت های ناکارآمد در مشهد چند نوع هستند، ادامه می دهد: بافت هایی مانند قلعه وکیل آباد، آبکوه و عامل که جزو شهر بودند و اکنون دچار فرسودگی شده اند، سکونتگاه های غیر رسمی که در حاشیه شهر واقع هستند ودسته سوم؛ بافت های تاریخی فرسوده و بافت های روستایی که اکنون جزو شهر شده اند و دسته دیگر بافت های ناهمگون و نامتجانس مانند پادگان ها، کارگاه ها و.. که فعالیت آن ها با شهر سازگاری ندارد.

بازآفرینی در اطراف حرم اجتماعی نبوده است
وی با بیان این که بازآفرینی در بافت های فرسوده پیرامون حرم مطهر، آبکوه، عامل و وکیل آباد کمرنگ بوده است، یادآور می شود: دلیل این موضوع اجتماعی نبودن طرح ها و مشارکت ندادن مردم در بازآفرینی این بافت ها است، لذا سازمان بازآفرینی با تغییر نگاه و رویکرد اجتماعی و تسهیل گری در راستای مشارکت ساکنان محلات فرسوده شکل گرفته است.

نگاه جدید شرکت بازآفرینی

وی تصریح می کند: در نگاه جدید شرکت بازآفرینی بافت های فرسوده کشور چند جانبه نگری مورد توجه قرار گرفته است و در این میان مدیریت شهری تنها نقش ندارد و در کنار آن برای 30 دستگاه دیگر نیز وظایفی در نظر گرفته شده است.
شاکری روش ضمن اشاره به این که در حال حاضر مدیریت شهری در بازآفرینی شهری نقش هماهنگ کننده و تسهیلگر را دارد، ادامه می دهد: باتوجه به این موضوع، در حال حاضر20 دفتر تسهیلگری در 22 محله هدف فعال شده اند، پس از گذشت مدت زمانی باید جریان تسهیل گری به نظامات سرمایه گذاری و توسعه گری متصل شوند که امیدواریم ظرف چند ماه آینده این اتفاق بیفتد.
مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری شهرداری مشهد می گوید: ما به عنوان سازمان تسهیلگر، وظیفه پیگیری رفع موانع بازآفرینی را برعهده داریم.

تفاوت بازآفرینی در مشهد با سایر شهرها
وی با بیان اینکه با توجه به نوع مالکیت زمین ها درمشهد موانع موجود برسرراه بازآفرینی بافت های فرسوده با سایر شهرها تفاوت دارد، اضافه می کند: بیشتر زمین های موجود در شهر مشهد موقوفه هستند که این موضوع نیازمند ارائه دستور کارمبتنی با شرایط مشهد به شرکت بازآفرینی شهری کشور است که این موضوع درجلسه اخیرمدیریت امور زیربنایی دولت نیز مطرح و مقرر شد دستورکارهای مورد نیاز مطابق با شرایط اراضی مشهد ارائه شود.

بازآفرینی براساس اسناد سال 93
شاکری روش یادآور می شود: اسنادی که در خصوص بازآفرینی شهری وجود دارد مصوب سال 93 است که نیازهای محلات هدف بازآفرینی را شناسایی و وظایف 28 دستگاه را مشخص کرده است، در مشهد آستان قدس رضوی و اداره کل اوقاف نیز به این دستگاه ها اضافه می شوند .
مدیرعامل سازمان بازآفرینی شهری شهرداری مشهد ادامه می دهد: براساس بند 17 الحاقی قانون بازآفرینی محلات ناکارآمد، مسئولیت هماهنگی این دستگاه ها برعهده سازمان بازآفرینی شهرداری مشهد گذاشته شده است که نیازهای بافت های فرسوده را شناسایی و به عنوان برنامه اجرایی جهت تصویب به ستادی متشکل از این 30 نهاد برای درنشر گرفتن اعتبار ارائه می دهد.

مطالعات به روز نیست و مربوط به 10 سال قبل است
او می گوید: مطالعات انجام شده برای بازآفرینی محلات هدف به روز نیست ومربوط به 10 سال قبل است، لذا دفاتر تسهیل گری وظیفه به روز کردن مطالعات و شناسایی نیازهای مردم در بافت های فرسوده و نا کارآمد وچگونگی جذب مشارکت شهروندان و تسهیل امور را برعهده دارند،  با توجه به به روزنبودن مطالعات اکنون نیازمند ایجاد تغییر و تحولاتی در طرح های تفصیلی هستیم که این تغییرات نیز توسط دفاتر تسهیل گری مشخص و به صورت پیشنهاد به مشاوران طرح ارائه می شود.