عطار از پشت عینک شفیعی کدکنی

مریم اصغری

امروز چهارشنبه 25 فروردین 1400 شمسی برابر با 14 آوریل 2021 میلادی و اول رمضان 1442 هجری قمری است. روزی که مانند هر روز دیگری تاریخ در مسیر پر پیچ و خم خود دستخوش تغییرات متفاوتی بوده است. به طور نمونه 229 سال پیش در چنین روزی، فرانسه انقلابی به اتریش اعلان جنگ داد. در174سال پیش یعنی 25 فروردین 1226 نیز ميان ايران و عثماني قرارداد دوم ارزروم امضاء شد.

یکی دیگر از اتفاقاتی که تقریبا همه آن را می‌دانند، غرق شدن کشتی تایتانیک است. اما تاریخ آن به 110 سال پیش همانند امروز و درست در 14 آوریل سال 1911 در ساعت 11 و 30 دقيقه شب بازمی‌گردد كه با 2200 مسافر و خدمه در حوالي كانادا با يك قطعه يخ سرگردان برخورد كرد و چند ساعت بعد به زير آب فرو رفت. در این حادثه بيش از 1500 تن جان باختند. جالب این بود که هنگام به آب انداخته شدن اين كشتي ادعا شده بود كه تايتانيك غرق شدني نيست. 76 سال پیش در چنین روزی نیز بمب افکن‌های آمریکایی کاخ سلطنتی ژاپن در توکیو را بمباران کردند. آخرین رخداد مهم این تاریخ هم به50 سال پیش بازمی‌گردد که دولت آمریکا به تحریم اقتصادی چین پایان داد.

اما مهمترین اتفاق در این تاریخ برای ما ایرانی‌ها که به ثبت ملی در تقویم ایرانی نیز رسیده است، روز بزرگداشت شيخ فريدالدين عطار نيشابوري است، شاعري كه بسياري او را به عنوان نقطه ثقل و پيشتاز در ادبيات عرفاني مي‌شناسند.

روز بزرگداشت شيخ فريدالدين عطار نيشابوري

به گزارش روزنامه «صبح امروز» عطار نیشابوری از مردان نام آور تاریخ ادبیات و یکی از سه اندیشمند بزرگ ایران زمین در قلمرو شعر عرفانی است که در نیمه دوم قرن ششم و آغاز سده هفتم هجری می‌زیست. او از جمله شاعرانی است كه به مبانی شریعت توجه فراوانی داشت و برخلاف برخی شعرایی كه از شریعت فاصله گرفته بودند، توانست طریقت و شریعت را در سروده‌های خود با یكدیگر تركیب كند. این شاعر بزرگ با الهام از دین و عرفان، پیشاهنگ ادبیات عرفانی شد و خردورزی و اندیشمندی وی گنجینه‌‌ای است كه اندیشه ایرانی اسلامی را به جهانیان معرفی كرد.

به عقیده صاحبنظران پرداختن به مباحث عرفانی، دنیا گریزی و پرهیز از تعصب از جمله ویژگی‌های مهم این شاعر بلند آوازه بود. عطار در عصر خود به عنوان شاعر و فیلسوفی توانمند مطرح بود به گونه‌ای که هلموت ریتر نویسنده، پژوهشگر و خاورشناس مشهور آلمانی در کتابی با عنوان «دریای جان» به بررسی انديشه عمیق عطار پرداخته است. علاوه بر این استادان و پژوهشگران بسیاری درباره اندیشه و کیفیت سخن عطار سخن گفته‌اند و همه آنان متفق القول بر این اعتقاد استوارند که عطار شخصیتی فراتر از زمان خود داشته است. همچنین کارشناسان حوزه ادبیات می‌گویند شعر عطار پیوند دهنده شعر سنایی و مولوی است، راهی که سنایی غزنویی در شعر عرفانی بگشود در آثار عطار نیشابوری به کمال رسید و در شعر مولانا بر اوج شکوه و عظمت نشست.

عطار از دیدگاه استاد شفیعی کدکنی

در میان کارشناسان و صاحبنظران بسیاری که تاکنون درباره عطار سخن گفته‌اند، محمدرضا شفیعی کدکنی یکی از شاخص‌ترین افراد است که به تصحیح و پژوهش درباره‌ آثار عطار پرداخته است.

زادگاه و زندگی

استاد شفیعی کدکنی در بخش‌هایی از مقدمه کتاب «تذکره‌ الاولیاء»، درباره زادگاه و زندگی عطار نوشته است: «زندگی عطار، در میان بزرگان فرهنگ ایران، ناشناخته‌ترین زندگی است؛ زیرا از جزئیات زندگی شخصی او تقریبا هیچ اطلاعی در دست نیست. وقتی افسانه‌ها را که حاصل تخیل مردمان قرن‌ها بعد از وفات اوست، به یک سوی نهیم، جز نام خودش و نام پدرش و نام زادگاهش و طبعا محل دفن او چیزی دیگری باقی نمی‌ماند؛ در صورتی که از سنایی که یک قرن پیش‌تر از او می‌زیسته، نکته‌های بسیاری می‌دانیم که درباره عطار عشری از آن را هم نمی‌دانیم.»

سه خیزاب بلند شعر عرفانی

وی در پژوهشي درباره‌ شعر عطار نيشابوري اين‌گونه بیان کرده است: «شعر عطار نماينده يكي از مراحل تكامل شعر عرفاني ايران است. وقتي از دور به اين دريا كه يك ساحل آن را نخستين تجربه‌هاي شعر زهد و اخلاق شاعران مذهب كرامي، در عصر ساماني، تشكيل مي‌دهد و يك ساحل ديگر را در زماني نزديك به عصر ما، تجربه‌هاي امثال هاتف اصفهاني و حبيب خراساني مي‌نگريم، سه موج عمومي، سه خيزاب بلند در آن ديده مي‌شود: قله يكي از اين خيزاب‌ها سنايي است و قله دومين خيزاب، فريدالدين عطار است و سومين كوه‌موج و قله، كه بلندترين آن‌هاست، جلال‌الدين مولوي است. بعد از او هر چه هست، موج‌ها و موجك‌ها است و حتی مي‌توان گفت كه دريا نيز ديگر دريا نيست، درياچه است و غدير و آبگير و در مواردي حوض و پاشوره.»

نظام زباني ويژه

این استاد برجسته ادبیات دانشگاه تهران در خصوص نظام زبانی عطار نیز معتقد است که عطار علاوه بر داشتن يك منظومه ذهني خاص، داراي يك نظام زباني ويژه است. زباني كه به لحاظ ساختارآوايي كلمات بيش و كم از زبان استاندارد شده سبك خراساني كه عينا با تغييراتي اساس سبك سعدي و حافظ و ديگران را تشكيل مي‌دهد، متمايز است.

آثار مسلم و قطعي‌الصدور عطار

وی در خصوص آثار عطار مطرح کرده است: «عطار را بايد از نو شناخت، عطار راستين و عطار تاريخي را از عطارهاي مجعول در طول قرون و اعصار جدا كرد، آثار برساخته درويشان مهمل‌سراي مبتذل و بي‌مايه را از قلمرو آثار او به دور كرد و كار را از آثار مسلم و قطعي‌الصدور او آغاز كرد؛ عطار در مقدمه‌اي كه خود و به احتمال قوي در اواخر عمر به نثر نوشته است و در آن‌جا به نام و نشان مجموعه آثار خويش پرداخته است، تصريح مي‌كند كه وي داراي اين آثار است: «الهي‌نامه»، «اسرارنامه»، ‌«مصيبت‌نامه»، «منطق‌الطير»، «ديوان» (غزليات و قصايد) و «مختارنامه» (مجموعه رباعيات).»

این پژوهشگر و نویسنده مطرح افزوده است: «البته خود تصريح مي‌كند كه دو اثر منظوم خويش را به نام «جواهرنامه» و «شرح‌القلب» از ميان برده و نابود كرده است. بنابراين، هر گونه اثري كه بدين نام‌ها پيدا شود، ربطي به عطار ندارد و مجعول و منحول است. عطار از اين شش مجموعه شعري به نام دو مثلث ياد مي‌كند و گويا جدا از تذكره يك مثلث نثر نيز مي‌خواسته است ترتيب دهد، شامل زندگي‌نامه پيامبران و صحابه و اهل بيت، كه گويا تأليف نشده يا اگر تأليف شده، اثري از آن‌ها باقي نمانده است و در هيچ فهرست و كتابي هم اشارتي بدان‌ها نرفته است.»

شعر عرفانی خالص و با صداقت

همچنین دکتر شفیعی کدکنی در نوشتاری درباره تفاوت شعر عطار نسبت به سنائی آورده است: «عطار، با اينكه به لحاظ زبان شعر، در بعضي موارد ورزيدگي سنائي را ندارد، اما در مجموع از كمال شعري بيشتري برخوردار است؛ يعني، شعرش در قلمروي عرفان، خلوص و صداقت و سادگي بيشتري را داراست و معاني كه به آنها مي‌پردازد در حدي فراتر از عوالم سنائي است. مهم‌ترين ويژگي عطار در اين است كه تمام آثار او در جهت تصوف است و در مجموعه مسلم آثار اوحتي يك بيت كه نتواند رنگ عرفان به خود بگيرد، نمي‌توان يافت.»

مهم‌ترین نمونه‌های غزل عرفانی فارسی

وی در پژوهشی درباره‌ غزل عطار نیشابوری نیز اینگونه مطرح کرده است: «غزل عطار یکی از مهم‌ترین مراحل تکامل غزل عرفانی فارسی است. اگر دیوان شمس تبریزی را نادیده بگیریم‌، غزلیات عطار مهم‌ترین نمونه‌های غزل عرفانی فارسی است. در این شیوه غزل‌، مهم‌ترین نکته‌، وحدت تجربه شعری و حتی در مواردی بسیار زیاد، ‌وحدت “تم و موتیو” است، ‌بدین‌گونه که شاعر از همان آغاز که مطلع غزل را می‌سراید تا پایان، ‌از یک مسیر طبیعی حرکت می‌کند و دایره‌وار در همان‌جا که آغاز کرده بود،‌ سخن را به پایان می‌‌برد و در بسیاری از این غزل‌ها نوعی سرگذشت یا واقعه تصویر می‌شود و چه بسیار از این غزل‌ها که جوهر زندگی‌نامه یک عارف است که تحولی روحی به ناگهان او را دگرگون کرده است.»

میدان نفوذ شعری؛ نسل به نسل‌

شاعر دفتر شعر «در کوچه باغ‌های نشابور» در خصوص جایگاه عطار در شعر فارسی نیز گفته است: «شعر عطار،‌ از روزگار حیات او، ‌در میان ارباب سلوک و معرفت با حسن قبولی شگرف روبه‌رو شده است. میدان نفوذ شعرش‌، نسل به نسل‌، در گسترش بوده است. بعد از آشوب‌های حاصل از فتنه تاتار،‌ وقتی جامعه ایرانی به بازسازی فرهنگی خویش کمر بسته و برخاسته است نسخه‌های آثار عطار،‌ قرن به قرن،‌ روی در افزونی نهاده است.»