زمانی که زمین از پا می‌افتد

بر اساس نتایج آخرین پژوهش‌های انجام شده درخصوص قلمرو مناطق بیابانی، اکنون نیمی از کشور تحت تاثیر پدیده بیابان‌زایی قرار دارد که موجب بروز پدیده‌هایی مانند فرونشست زمین شده که در این راستا شاهد پایین رفتن زمین حتی تا عمق ۵۴ سانتیمتر در برخی نقاط کشور هستیم.

توسعه تیغ دو لبه‌ای است که از یک طرف به زندگی انسان‌ها زرق‌وبرق و به ظاهر آسایش می‌بخشد، اما از سوی دیگر نفس طبیعت را می‌گیرد و عرصه را بر زیستمندان محیط زیست تنگ و تنگ تر می‌کند. یکی از این پدیده‌های نوظهور، فرونشست زمین است که نه تنها گریبان دشت‌های ایران را گرفته بلکه بر دشت های بیش از ۱۵۰ کشور جهان نیز می تازد.

البته شدت این پدیده در کشورهای مختلف متفاوت است؛ بر اساس اعلام مجامع بین‌المللی فرونشست سالانه چهار میلی‌متر از زمین بحران است در حالی که در ایران شاهد فرونشست زمین تا ۵۴ سانتمیتر هم هستیم مانند حد فاصل بین دشت فسا و جهرم که شرایط از بحران هم خارج شده و چیزی حدود ۱۴۰ برابر حد بحران است.

به گزارش روزنامه «صبح امروز» به نقل از ایرنا، عوامل مختلفی همچون زمین لرزه، انحلال سنگ‌های گچی، نمکی یا آهکی، آب شدن یخ‌ها و حرکت آرام پوسته و خروج گدازه از پوسته جامد زمین یا فعالیت‌های انسانی مانند معدن‌کاری، برداشت سیالات زیرزمینی مانند آب‌های زیرزمینی، نفت یا گاز  می‌تواند فرونشست ایجاد شود، اما به گفته کارشناسان، کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی در نتیجه برداشت‌های بی‌رویه، مهمترین دلیل فرونشست زمین در ایران است.

زمانی که یک سفره آبی زیرزمینی خالی می‌شود زمین آن قسمت مانند اسفنجی که آب آن کشیده شده جمع می‌شود و در آن بخش از زمین حفره‌ای ایجاد می‌شود که دیگر حتی با تزریق آب نیز قابل برگشت نیست در واقع آن بخش از زمین دیگر مرده به حساب می‌آید.

بالاترین رکورد فرونشست در کره زمین ۳۲ سانتیمتر متعلق به ایالت نیومکزیکو بود؛ ایران تا اکنون و در قرن بیست‌و یکم، دو بار این رکورد را یکی در سال ۲۰۱۰ در تهران با ۳۶ سانتیمتر و بار دوم در سال ۲۰۱۵ بین دشت فسا و جهرم با ۵۴ سانتیمتر شکست.

محمد درویش، رییس کمیته محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو در این باره گفت: سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور سالانه گزارشی از وضعیت فرونشست زمین در ایران تهیه و منتشر می‌کند که با استناد به آن می توان وضعیت را رصد کرد.

وی افزود: با توجه به خشکسالی‌های چند سال اخیر در کشور، وضعیت دشت‌های ما از نظر پدیده فرونشست مناسب نیست به‌طوری که در تهران فرونشست ۹۰ برابر استاندارد جهانی است این در حالیست که این زمین‌ها دیگر به حالت اولیه خود برنمی‌گردند و تنها کاری که می‌توان کرد این است که نگذاریم بیشتر شود.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل مراتع و آبخیزداری درباره تاثیر بارندگی‌های اخیر در کاهش این روند اظهار کرد: گزارش سالانه سازمان زمین‌شناسی نشان می‌دهد که هیچ بهبودی در این وضعیت رخ نداده، این‌ها هیچ وقت کم نمی‌شود، اما اتفاقی که می‌تواند بیفتد این است که از این بیشتر نشود یا دشت‌های دیگر درگیر فرونشست نشوند.

وی تاکید کرد: در واقع علایمی مبنی بر اینکه پدیده فرونشست در کشور در حال کاهش است نمی‌بینیم و اکنون در گزارش‌ها رکوردی شکسته نشده، اما تعداد دشت‌هایی که درگیر پدیده فرونشست هستند در حال افزایش است.

درویش درباره اینکه آیا بارندگی‌های دو سال اخیر تاثیری در کند شدن این پدیده داشته، بیان کرد: درست است که بارندگی‌ها توانست تا حدودی وضعیت تالاب‌های کشور را بهبود بخشد و روند میزان افت سطح آب‌های زیرزمینی را مقداری کندتر کنند، اما آنقدر وضعیت محیط زیست و منابع آبی ما ناگوار است که با چنین شوک‌هایی نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم همه چیز درست شود.

وی اظهار کرد: امسال علاوه بر بارندگی‌ها، کووید۱۹ را هم داشتیم که این هم سبب شد تا مقداری وضعیت تاب‌آوری محیط زیستی، تنوع زیستی و زاد و ولد بهبود یابد، اما همه اینها مانند یک مسکن می‌ماند، اکنون شاهد این هستیم که میزان آتش‌سوزی‌ها در رویشگاه‌های جنگلی به طرز بی‌سابقه‌ای افزایش یافته و این نکته بسیار نگران‌کننده برای کشوری است که فقط هفت درصد مساحت آن را جنگل فرا گرفته است.

درویش تاکید کرد: همچنین شاهد افزایش ملموس زباله‌های پلاستیکی، ماسک و زباله‌های عفونی بیمارستانی هستیم که همه آن‌ها می‌توانند منابع آب و خاک ما را در بلندمدت آلوده کند؛ بنابراین برای اینکه به پدیده دیگری مانند فرونشست برای کشور رقم نخورد باید شرایط کنونی را به درستی مدیریت کنیم و از فرصتی که پیش آمده به نحو مطلوبی بهره ببریم.

وی گفت: روند بیایان‌زایی در کشور با شتاب نگران‌کننده ای پیش می‌رود که افت حاصلخیزی خاک، کاهش تولید، افزایش روستاهای متروکه شده، افت آب‌های زیرزمینی، نشست زمین و افزایش تولید گرد و غبار برخی نشانه‌های بیابانی شدن است که استفاده بدون مدیریت از منابع آبی و پاک تراشی جنگل‌ها می‌تواند آن را سرعت ببخشد.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل مراتع و آبخیزداری اظهار کرد: مطابق آخرین پژوهش انجام شده در خصوص قلمرو مناطق بیابانی، اکنون نیمی از کشور تحت تاثیر پدیده بیابان‌زایی قرار دارد که نگران‌کننده است و باید با برنامه‌ریزی اصولی و مدیریت صحیح مانع پیشرفت آن شویم.

به گفته وی برای اینکه بدانیم وضعیت محیط زیستی کشور در چه شرایطی قرار دارد به گزارش SOB نیاز داریم، در واقع گزارشی است که سازمان حفاظت محیط زیست موظف است هر دو سال یکبار آن را ارائه دهد، اما چند سالی است که این گزارش تهیه نمی‌شود که در این شرایط کارگزاران و برنامه‌ریزان کشور نمی‌توانند ارزیابی دقیقی از وضعیت مولفه‌های بیابان‌زایی و محیط زیستی کشور داشته باشند که آیا روند مثبت یا نگران‌کننده است.