نشستی بدون غرب

بی گمان مهم ترین رویداد سیاسی این هفته برگزاری کنفرانس امنیتی مونیخ بود که دستگاه دیپلماسی کشورمان به رهبری محمد جواد ظریف در آن حضوری فعال داشت. این کنفرانس با حضور تعداد زیادی از مقامات سیاسی و دیپلمات‌های خارجی از 14 تا 16 فوریه در آلمان برگزار شد. در این کنفرانس، مسائل و چالش‌های جهانی و منطقه‌ای از زوایای مختلف بررسی شد. همچنین در حاشیه این کنفرانس، مقامات کشور‌ها توانستند دیدار‌های دوجانبه زیادی انجام دهند. در کنفرانس امنیتی مونیج، موضوعات ریز و درشت زیادی مطرح شد. اما از میان این موضوعات، چند محور اهمیت بیشتری داشت و توجه ناظران و رسانه را جلب کرد. در ادامه به مهمترین محور‌های کنفرانس مونیخ می‌پردازیم.

ایران و آمریکا

کنفرانس امنیتی مونیخ در شرایطی برگزار شد که تنش‌ها و اختلافات میان تهران و واشنگتن ادامه دارد. برخلاف نشست اخیر مجمع جهانی اقتصاد در داووس سوئیس، این بار محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، فرصت یافت تا در یک رویداد مهم جهانی شرکت کند. وی به همراه یک هیات دیپلماتیک عازم مونیخ شد و با وزرای خارجه کشور‌های زیادی، از جمله آلمان، فرانسه، چین و روسیه دیدار کرد. در اکثر این دیدارها، مسئله سرنوشت برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) مورد بررسی قرار گرفت. از سوی دیگر، مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا، در کنفرانس مونیخ حضور پیدا کرد. پمپئو بعد از آلمان، در توری 10 روزه به چندین کشور در آفریقا و خاورمیانه سفر خواهد کرد. وی گفته در سفر به عربستان و عمان، بر جلوگیری از دستیابی ایران به تسلیحات هسته‌ای تمرکز خواهد کرد. همچنین پمپئو در سفر به عربستان از تاسیسات نفتی شرق عربستان که در 14 سپتامبر مورد حمله موشکی و پهپادی قرار گرفتند بازدید خواهد کرد. در کنفرانس مونیخ هیچ نشانه‌ای از احتمال تنش زدایی میان ایران و آمریکا دیده نشد. ایران همچنان بر بازگشت آمریکا به برجام تاکید می‌کند و آمریکا نیز همان خواسته‌های قبلی را دنبال می‌کند. پمپئو بر استمرار کارزار فشار حداکثری علیه ایران تاکید کرد و خواستار تمدید تحریم تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران شد. از سوی دیگر، ظریف گفته؛ ترامپ درباره ایران مشورت‌های اشتباهی دریافت کرده است مبنی بر اینکه ایران در حال فروپاشی است. ظریف گفت: «پرزیدنت ترامپ متقاعد شده است که ما در آستانه فروپاشی هستیم، بنابراین او نمی‌خواهد با رژیمی که در حال فروپاشی است گفتگو کند… . تنها چیزی که آن‌ها می‌خواهند، تغییر رژیم است.» ظریف همچنین ایده مذاکره درباره یک توافق جدید را رد کرد و افزود: «گفتگو بر سر چیزی که قبلا درباره آن گفتگو کرده اید، هیچ فایده‌ای ندارد. شما یک اسب را دو بار نمی‌خرید.» با این حال، یوسف بن علوی، وزیر امور خارجه عمان، اعلام کرده که به تماس‌ها با ایران و آمریکا ادامه می‌دهد. وی در کنفرانس مونیخ، با اشاره به سختی‌های مذاکرات میان ایران و آمریکا، مدعی شد: «احساس می‌کنیم که امکان گفتگو بین آن‌ها وجود دارد.»

ایران و اروپا

ظریف در مونیخ با ژان ایو لودریان و هایکو ماس، وزرای خارجه فرانسه و آلمان، دیدار کرد. برجام یکی از موضوعات اصلی بود. لودریان از کاهش تعهدات برجامی ایران ابراز نگرانی کرد. ماس نیز بر حفظ توافق هسته‌ای تاکید کرد، اما این امر را به رفتار سازنده ایران منوط کرد. همچنین، جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، با وزرای خارجه روسیه و چین، دیدار و بر حفظ برجام تاکید کرد. اما تاکید اروپایی‌ها بر حفظ برجام با هیچگونه اقدام عملی برای تامین منافع اقتصادی ایران همراه نشد. در هیچکدام از این دیدارها، صحبتی درباره برنامه اروپا برای حفظ برجام از طریق جبران خسارت‌های اقتصادی ایران از تحریم‌ها نشد. ظاهرا از همین رو، ظریف با برشمردن تعهدات اجرا نشده اروپا در برجام، خطاب به لودریان گفت: «مسیری که اروپا در پیش گرفته کمکی به حل مشکلات نمی‌کند.» اروپا مکانیسم حل اختلاف در برجام را در اواسط ژانویه فعال کرد. اگر چه مهلت این مکانیسم تمدید شده، اما به هر حال، در یک جایی تمام خواهد شد. در نتیجه، چنانچه دو طرف به تفاهمی در زمینه برجام نرسند، ممکن است پرونده این توافق به شورای امنیت ارجاع داده شود. هم اکنون، چنین تفاهمی وجود ندارد، اما باید منتظر ماند و دید که آیا دو طرف می‌توانند به راه حلی برای نجات برجام برسند یا اینکه برجام در اثر اختلافات کاملا از بین خواهد رفت.

ایران و عربستان

وزرای خارجه ایران و عربستان اظهارات ضدونقیضی در کنفرانس مونیخ بیان کردند. ظریف تصریح کرد که بعد از ترور سردار قاسم سلیمانی توسط آمریکا، سعودی‌ها به ایران پیام آشتی جویانه فرستادند. ایران به این پیام جواب داد، اما سعودی‌ها دیگر ادامه ندادند. رئیس دستگاه دیپلماسی ایران اعلام کرد که پس از ترور سردار سلیمانی، «برای چند هفته رفتار سعودی‌ها تعدیل شد، شاید بابت اینکه از پاسخ ما نگرانی داشتند، اما بعد از آنکه من گفتم که پاسخ ما پایان یافته، آن‌ها بار دیگر به رویه سابق بازگشتند.»
اما فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان، ارسال پیام خصوصی به ایران را تکذیب کرد و گفتگو با ایران را به تغییر رفتار این کشور منوط کرد. در مونیخ، هیچ اتفاقی برای کاهش تنش‌ها میان تهران و ریاض رخ نداد. ظریف گفته همسایگان ما، خصوصا عربستان، تمایلی برای تنش زدایی با ایران ندارند. چون تحت تاثیر آمریکا هستند. به گفته ظریف، بن فرحان از دست اندرکاران کنفرانس درخواست کرده بود که برنامه را طوری طراحی کنند که با همتای ایرانی دیدار نکند.

بحران قطر

یکی از مسائل مهم منطقه‌ای که در کنفرانس امنیتی مونیخ مطرح شد، بحران قطع روابط دیپلماتیک میان قطر و چند کشور عربی به رهبری عربستان بود. در ماه‌های گذشته، مذاکراتی میان قطر و عربستان برای حل این بحران انجام شد و حتی محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، وزیر امور خارجه قطر، به طور سری به عربستان سفر کرد. با این حال، بحران حل نشد. حالا، وزیر خارجه قطر در مونیخ گفته تلاش‌ها برای حل بحران موفقیت آمیز نبوده و از اوایل ماه ژانویه متوقف شده است. بحران قطع روابط دیپلماتیک میان قطر و کشور‌های عربستان، بحرین، امارات و مصر در سال 2017 شروع شد و هنوز ادامه دارد. این چهار کشور، قطر را به حمایت از تروریسم و مداخله در امور داخلی آن‌ها متهم می‌کنند و از دوحه می‌خواهند سیاست خارجی خود را به طور بنیادین تغییر دهد. امری که دوحه آن را رد می‌کند و آن را معادل از دست رفتن استقلال و حاکمیت خود می‌داند.

عادی سازی روابط کشور‌های عربی با رژیم صهیونیستی

بعد از رونمایی از توافق صلح آمریکایی موسوم به «معامله قرن» گمانه‌های زیادی درباره آغاز عادی سازی روابط دیپلماتیک میان کشور‌های عربی، خصوصا کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس، با اسرائیل مطرح شد. حتی گزارش‌هایی درباره احتمال برگزاری نشست سران عربی- اسرائیلی با حضور محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، و بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل منتشر شد. اما اکنون، وزیر خارجه عربستان، در گفتگویی با خبرنگار روزنامه اسرائیلی معاریو، ضمن رد کردن احتمال دیدار بن سلمان و نتانیاهو، عادی سازی روابط را به امضای یک توافق صلح بر وفق شروط فلسطینی‌ها مشروط کرد.

ناتو، اروپا و روسیه

کنفرانس امنیتی مونیخ، امسال با شعار «بدون غرب» (westlessness) برگزار شد. کنفرانس مونیخ این پرسش‌ را مطرح می‌کند که آیا جهان از ارزش‌های غربی فاصله می‌گیرد؟ کنفرانس مونیخ این پرسش‌ را در کانون توجه‌ها قرار داد. پاسخ آمریکا به این پرسش‌ها (که در سخنرانی پمپئو بیان شد) این بود که «غرب در حال پیروز شدن است.»، اما اروپایی‌ها خصوصا در مسائل امنیتی، دیدگاه متفاوتی درباره وضعیت امروز جهان غرب دارند. امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه، در کنفرانس امنیتی مونیخ با بیان اینکه غرب در حال ضعیف شدن است، خواستار عدم اتکای همیشگی به آمریکا شد و گفت: «ما باید به شکل اروپایی هم فکر کنیم.»
بعد از خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا، فرانسه به تنها قدرت هسته‌ای این اتحادیه تبدیل شد. مکرون با اشاره به احتمال شکل گیری مسابقه تسلیحاتی، خواستار گفتگوی استراتژیک اروپا درباره تسلیحات هسته‌ای فرانسه شد. درخواستی که از سوی رئیس پیمان ناتو رد شد. پیشنهاد جدید مکرون به اروپا برای اتکا به تسلیحات هسته‌ای کشورش، بیانگر نوعی ناامیدی از کارآمدی ناتو در تامین امنیت قاره سبز است. مکرون قبلا گفته بود ناتو دچار مرگ مغزی شده است. اما علاوه بر ناتو و تفاهمات امنیتی با آمریکا در چارچوب ناتو، اروپایی‌ها در رابطه با نحوه تعامل با روسیه نیز اختلافاتی دارند. در حالی که فرانک والتر اشتاینمایر، رئیس جمهور آلمان، خواستار نزدیکی اتحادیه اروپا و روسیه شد، مکرون روسیه را به پیگیری رفتار خصومت آمیز متهم کرد. همچنین مکرون از تلاش روسیه برای بی ثبات کردن دمکراسی‌های غربی هشدار داد.

چین و آمریکا

وزرای دفاع و خارجه آمریکا در کنفرانس مونیخ، از گسترش نفوذ جهانی چین در حوزه فناوری و هوش مصنوعی انتقاد کردند. پمپئو گفته بود که هواوی و سایر شرکت‌های فناوری چین مثل اسب تروای دستگاه اطلاعاتی چین عمل می‌کنند. مارک اسپر، وزیر دفاع آمریکا، نیز ادعا کرد که چین از فناوری‌های فنی خود برای حمایت از شرکت‌های دولتی خود استفاده می‌کند. اسپر گفته جامعه جهانی باید به شدت از فناوری هوش مصنوعی چین نگران باشد. اما وانگ یی، وزیر امور خارجه چین، اظهارات پمپئو را دروغ و تهمت خواند و گفت: آمریکا نمی‌خواهد شاهد رشد و توسعه چین باشد و این حق چین است که در مسیر رشد و پیشرفت گام بردارد و مردم چین حق دارند زندگی بهتری داشته باشند. هیچ نیرویی نمی‌تواند مسیر رشد و پیشرفت چین را متوقف کند. این غیرعادلانه است که از چین خواسته شود از پیشرفت و نوسازی دست بکشد.