تاریخ شفاهی فقط برای بزرگداشت و قدردانی نیست

اولین مفهومی که با شنیدن «تاریخ شفاهی» به ذهن ما متبادر می شود چیست؟ احتمالا پرسیدن چند سوال ساده و مکتوب کردن آن. اما این فقط بخش کوچکی از این پروسه طولانی و زمان بر است. تاریخ شفاهی کاری دیربازده و انتخاب موضوع نقطه شروع و عزیمت آن است . در این سفر باید با وسواس و حوصله موضوعات زیرخاکی را از دل سینه ها بیرون کشید ، گرد وغبار آن را گرفت و ساعت های متمادی به پژوهش و بازنگری آن ها پرداخت. در نهایت این گنج نباید یک وسیله  تزئینی روی طاقچه باشد. باید پلی باشد میان گذشته و آینده و آبشخوری که ریشه های ما از آن آب می خورد.

چهارشنبه مورخ 24و 25 آبان ماه کارگاه تاریخ شفاهی با موضوع  دفاع مقدس در تالار شریعتی دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد. ریاست دانشگاه فردوسی مشهد، معاونت پژوهشی و آموزشی دانشگاه ، مدیر کل بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس خراسان رضوی در این جلسات حضور داشتند.

تاریخ شفاهی به صورت رسمی در سازمان ها تعریف نشده

شفیقه نیک نفس ، رئیس گروه تاریخ شفاهی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ، اتفاق خوب این سال ها در حوزه ی تاریخ شفاهی را دستور هیئت دولت در سال 95 که به سازمان ها ابلاغ شده بود دانست و در ادامه گفت: طی این دستور سازمان ها موظف هستند که تاریخ شفاهی خود را جمع آوری کنند. کتابخانه ی اسناد ملی این بین وظیفه اصلی را دارد و شیوه نامه ها را به ادارات ابلاغ می کند. ما در این زمینه کارگاه های زیادی برگزار کردیم اما متاسفانه آن اتفاقی که باید نیفتاد. یک دلیل آن این است که کار تاریخ شفاهی به صورت رسمی در سازمان ها تعریف نشده ، کسی پست و سمتی در این مورد ندارد و ساختار تشکیلاتی برای این کار در نظر گرفته نشده. اول باید زیرساخت ها  فراهم شود.

وی بیان کرد: تاریخ شفاهی در ایران در دوره ای کوتاه خیلی سریع شروع شد و رشد کرد. علت آن هم دو واقعه ی بزرگ بود که تمام تاریخ را تحت تاثیر قرار داد. وقوع انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی. بنابراین وقتی انقلاب صورت گرفت آنقدر تاثیر زیادی داشت که تمام ساختارها به سرعت تغییر کرد و این انگیزه را به افراد داد که بخواهند خودشان را معرفی کنند. در آن دوره افراد زیادی بودند که با رژیم دیکتاتوری جنگیده بودند. حزب های سیاسی، انجمن های اسلامی و… طالب این خاطرات هم زیاد بود. در نتیجه تاریخ شفاهی و مکتوب زیادی در آن دوران شکل گرفت.

تاریخ شفاهی موجودی فریبنده است

این استقبالی که نسبت به آن وجود داشت باعث شد که ما با تولیدات زیاد تاریخ شفاهی مواجه شویم. خیلی از این تولیدات در آرشیوها هستند. اما اکثر سازمان ها با رویکرد چاپ و نشر این کار را کردند و خیلی از روش شناسی این کتاب ها دارای اشکال است. ما امروز باید آگاهانه با این قضیه برخورد کنیم. تاریخ شفاهی فقط برای بزرگداشت و قدردانی نیست. باید کلاس های آموزش و پژوهش تاریخ را بگذرانیم چراکه تاریخ شفاهی موجودی فریبنده است. همه را به سمت خود می کشد ولی ماحصل آن خیلی وقت ها آن چیزی که باید نیست چون کار بسیار مشکلی است و تدبیر و دانش زیادی می خواهد.

نیک نفس علت وجود این مشکلات را مورد توجه نبودن تاریخ شفاهی از سوی دانشگاه ها بیان کرد و گفت: تاریخ شفاهی در اروپا و آمریکا شروع شد و پایگاه اصلی آن ابتدا در فرانسه و انگلیس بود. در این کشور ها مراکز دانشگاهی تاریخ شفاهی را شروع کردند و این موضع بیشتر یک وسیله ی پژوهشی تعریف شد اما تاریخ شفاهی در ایران با ماهیت اصلی خودش فاصله دارد چون بیشتر دستگاه های اجرایی به آن توجه کردند نه دانشگاه ها  مثل مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آستان قدس رضوی و… حالا برای ما بیشتر کارکرد اجرایی دارد نه آموزشی و پژوهشی.

باید قدم های بلند تری در این حوزه برداریم

اگر می خواهیم به صورت جدی به این حوزه ورود کنیم  باید تصمیم گیری های جدی تری هم انجام بدهیم. سازمان هایی که می خواهند در ان زمینه فعالیت داشته باشند باید در سطح میدیریت حدود و ابعاد آن را مشخص کنند و بودجه و امکانات خود را بسنجند. نمی شود طبق خوش آمد و به عنوان یک موضوع فرعی و جزئی با تاریخ شفاهی برخورد کرد.ما باید قدم های بلند تری در این حوزه برداریم چون تاریخ شفاهی خارج از تاریخ رسمی به رویدادها می پردازد. فراتر از چیزی است که پخته شده و به عنوان غذا به ما می دهد. در واقع به ما امکان پخت و پز می دهد ، به بازسازی شرایط کمک می کند و به تصورات ذهنی ما عینیت می بخشد.

نقش پررنگ خراسان در تاریخ شفاهی دفاع مقدس

سردار علی اکبر نجاتی در ادامه ضمن اشاره به نقش پررنگ خراسان در دفاع مقدس، بیان داشت: خراسان در این جنگ نزدیک به چهارده یگان ، حدود چهارصد و هشتاد شهید فرمانده گردان ، هشت شهید ملی ، چهارده هزار آزاده، چهل هزار جانباز و…داشت.  این درحالی است که بعضی از استان ها حتی یک یگان هم نداشتند. سخت ترین کارهای دفاع مقدس به دست خراسانی ها رقم خورد. به دلیل این نقش های پررنگ تاریخ شفاهی خراسان در این حوزه بسیار سنگین است. همه ی ادارات و دانشگاه ها باید بیایند پای کار. ما زمانی توانستیم در برابر دنیا پیروز شویم که همه ی مردم ما همدل شدند. نسل امروز و نسل فردای ما باید بدانند که این کشور آسان به دست نیامده. ایثارها، حماسه ها، جانبازی ها و… خیلی اتفاق ها افتاد تا ما به اینجا رسیدیم.

شهرام عباسی، معاونت پژوهشی دانشگاه فردوسی در این باره گفت : آنچه در جنگ رخ داده در بخش تاریخ شفاهی بسیار حائز اهمییت است حالا دیگر افراد تاریخ بیهقی و تاریخ جوینی نمی نویسد بلکه به دنبال این هستند که خاطراتی که در سینه هایشان دفن شده است را  بازگو کنند. ما در تاریخ به دنبال واقعیت های تاریخی هستیم. نباید به دنبال گزینش باشیم. من خواهشم این است که با همه افراد با هر گرایشی گفت و گو شود و همه اطلاعات ثبت شوند.

سحر نیکوعقیده