از فضای واقعی تا فضای مجازی

بر این اساس و به دلیل افزایش و اهمیت تأثیرگذاری شبکه های اجتماعی و فضای مجازی در فرایند برگزاری انتخابات به ویژه در حوزه تبلیغات و اطلاع رسانی شاهد آنیم که در جریان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و شوراهای اسلامی شهر و روستا در اردیبهشت ماه 1396، مسئولان اجرایی، وادار و ناگزیر به تهیه و صدور ابلاغیه ای به عنوان «دستورالعمل تبلیغات انتخاباتی در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی» شده اند.

در این زمان رئیس کمیته امنیت ستاد انتخابات، بنابر ملاحظات مختلف و با اعلام خبر تهیه دستورالعمل کامل درباره تبلیغات در فضای مجازی اذعان می کند: «براساس این دستورالعمل، هر کدام از ستادهای انتخاباتی که می خواهند کار تبلیغاتی انجام دهند، باید کانالهایی با شناسه مشخص در فضای مجازی ایجاد کنند و چنانچه در این کانالها مطالبی نوشته شود، مسئولیت آن مستقیماً متوجه آن ستاد انتخابات در حال انجام کار تبلیغاتی است و چنانچه خارج از کانال مذکور و در سایر سایت ها و کانال های دیگری هم از این کاندیداها و ستاد انتخاباتی او مطالبی منتشر شود، باید بلافاصله درباره آن اظهارنظر و مشخص کند که مطالب مطرح شده متعلق به آنان است یا خیر؟ و چنانچه مطالب مطرح شده در فضای مجازی مربوط به ستاد انتخاباتی کاندیدا نباشد، آن ستاد باید سریعاً طی اطلاعیه ای مطالب منتشر شده را تکذیب کند.»

طبق این دستورالعمل، زمان اجرای آن، آغاز تبلیغات رسمی انتخابات مشخص شده است. دستورالعملی که براساس آن نامزدهای انتخاباتی مکلف و موظف هستند، تبلیغات خود را در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی علاوه بر حضور، ساماندهی کنند.

از سویی، تحولات پیش گفته شده در عرصه نظری و عملی، در کنار میزان قابل توجه حضور کاربران ایرانی در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی، نشانگر چرخش تأثیر تبلیغات سیاسی با تأکید بر انتخابات از فضای واقعی به سمت فضای مجازی و شبکه های اجتماعی است.

در حالیکه سالهای 1997 تا 2010 میلادی حدود یک و نیم میلیون کاربر در جهان در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی حضور داشته اند. این آمارها در خصوص کاربران ایرانی قابل توجه است به نحویکه براساس یکی از آمارهای ارائه شده حدود 45% کاربران شبکه اجتماعی تلگرام را ایرانیها تشکیل می دهند و پس از آن و با اختلاف فاحش روسها با حدود 6% و کاربران برزیل با 4.5% قرار می گیرند. براین اساس و به استناد چهارچوب نظری ارائه شده طبق نظریه کاستلز و همچنین بیان ضرورتهای حضور کاندیداهای انتخاباتی به صورت رسمی در شبکه های اجتماعی و فضای مجازی، مستند به دستورالعمل تبلیغات در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی کمیته امنیت ستاد انتخابات و به دلیل حضور پرشمار شهروندان ایرانی در شبکه های اجتماعی؛ می توان گفت تأثیر تبلیغات از فضای سنتی و حقیقی در حال افزایش به نفع فضای مجازی و شبکه های اجتماعی است.

در چنین شرایطی با ارتقاء آگاهی های عمومی در خصوص فضای مجازی و شبکه های اجتماعی و همچنین آگاهی بخشی به نامزدها و ستادهای انتخاباتی می توان ضمن استفاده بهینه از این فضا، از بروز حوادث ناخواسته و احتمالی پیشگیری کنیم و چنین شرایطی نوید بخش برگزاری انتخاباتی قانون محور و اخلاق مدار خواهد بود.

این نوشتار را با هدف تأکید بر پیش فرض مطرح شده در خصوص افزایش نقش و تأثیر شبکه های اجتماعی و فضای مجازی در تبلیغات انتخاباتی، با جملاتی از مانوئل کاستلز به پایان می بریم. وی می گوید: «منطق جامعه شبکه ای در حال سرایت به تمام فضاهای زندگی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است. ما با شبکه ها، ماشینی خلق کرده ایم که پویا و لبریز از فرصت هاست که توسط هیچکس کنترل نمی شود.»

علی اردکانیان، مدرس و پژوهشگر