سلامت روان و آسیب شناسی نوجوانان
حمیدرضا یوسفیان | مدیرعامل شرکت باتاب برنده ساز فرتاک
چرا سلامت روان در دوران نوجوانی مهم است ؟
سلامت روان نوجوانان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که این دوره زمانی، دوره شکل‌گیری هویت، توسعه مهارت‌های اجتماعی و عاطفی، و پایه‌ریزی سلامت روان در بزرگسالی است. مشکلات سلامت روان در نوجوانی می‌تواند تأثیرات منفی طولانی مدتی بر زندگی فرد داشته باشد و حتی تا بزرگسالی ادامه یابد. به همین دلیل، توجه به سلامت روان نوجوانان و اطمینان از دریافت حمایت و مراقبت مناسب از اهمیت حیاتی برخوردار است.
در اینجا برخی از دلایل اهمیت سلامت روان نوجوانان را بررسی می‌کنیم:
1) شکل‌گیری هویت: نوجوانی دوره‌ای است که افراد شروع به شکل دادن به حس هویت و درک خود از خود می‌کنند. آنها در حال کشف علایق، استعدادها و ارزش‌های خود هستند. سلامت روان نوجوانان می‌تواند به آنها کمک کند تا یک حس هویت سالم و مثبت ایجاد کنند و اعتماد به نفس و عزت نفس خود را پرورش دهند. نوجوانانی که از سلامت روان خوبی برخوردار هستند، می‌توانند بهتر با چالش‌های این دوره مانند فشار همسالان، تصویر بدن و بلوغ روبرو شوند.
2) توسعه مهارت‌های اجتماعی و عاطفی: نوجوانی زمانی است که مهارت‌های اجتماعی و عاطفی مهمی توسعه می‌یابند. این مهارت‌ها شامل برقراری ارتباط مؤثر، مدیریت احساسات، حل مشکلات و انعطاف‌پذیری هستند. سلامت روان نوجوانان به آنها کمک می‌کند تا این مهارت‌ها را پرورش دهند و روابط سالم و رضایت‌بخشی با همسالان و بزرگسالان برقرار کنند. همچنین، آنها می‌توانند یاد بگیرند که چگونه با احساسات پیچیده مقابله کنند و تصمیمات مسئولانه‌ای بگیرند.
3) پیشگیری از مشکلات سلامت روان: مشکلات سلامت روان مانند افسردگی، اضطراب، اختلال خوردن و رفتارهای خودتخریبی اغلب در نوجوانی شروع می‌شوند. توجه به سلامت روان نوجوانان می‌تواند به پیشگیری از این مشکلات یا مداخله زودهنگام کمک کند. آموزش مهارت‌های مقابله‌ای، حمایت اجتماعی و شناسایی زودهنگام علائم می‌تواند به کاهش تأثیرات منفی و بهبود نتایج درازمدت کمک کند.
4)پایه‌ریزی سلامت روان در بزرگسالی: نوجوانی یک دوره مهم برای پایه‌ریزی سلامت روان در بزرگسالی است. نوجوانانی که از سلامت روان خوبی برخوردار هستند، احتمال بیشتری دارد که به بزرگسالانی با سلامت روان تبدیل شوند. آنها می‌توانند مهارت‌های مقابله‌ای و انعطاف‌پذیری را توسعه دهند که به آنها کمک می‌کند تا با چالش‌های زندگی بزرگسالی مانند استرس شغلی، روابط عاشقانه و والدین شدن کنار بیایند.
5)بهبود عملکرد تحصیلی و شغلی: سلامت روان نوجوانان همچنین می‌تواند بر عملکرد تحصیلی و شغلی آنها تأثیر بگذارد. نوجوانانی که از سلامت روان خوبی برخوردار هستند، احتمال بیشتری دارد که در مدرسه عملکرد بهتری داشته باشند، انگیزه بیشتری برای یادگیری داشته باشند و در مسیرهای شغلی موفق‌تر شوند. سلامت روان خوب به آنها کمک می‌کند تا تمرکز کنند، انگیزه داشته باشند و چالش‌های تحصیلی و شغلی را مدیریت کنند.
چه عواملی سلامت روان نوجوانان را تهدید می کند ؟
عوامل متعددی وجود دارند که می‌توانند سلامت روان نوجوانان را تحت تأثیر قرار داده و تهدید کنند. درک این عوامل خطر می‌تواند به شناسایی زودهنگام و مداخله برای کاهش تأثیرات منفی آنها کمک کند. در اینجا برخی از مهمترین عوامل تهدیدکننده سلامت روان نوجوانان را بررسی می‌کنیم:
1) فشار همسالان: فشار همسالان یکی از رایج‌ترین چالش‌هایی است که نوجوانان با آن روبرو هستند. آنها ممکن است تحت فشار برای مطابقت با هنجارهای اجتماعی، ظاهر شدن به شیوه خاصی، یا شرکت در رفتارهای پرخطر مانند مصرف الکل یا مواد مخدر قرار گیرند. عدم توانایی در مقاومت در برابر این فشارهای همسالان می‌تواند به احساس تنهایی، اضطراب اجتماعی، یا حتی شرکت در رفتارهایی که با ارزش‌های شخصی آنها در تضاد است، منجر شود.
2)قلدری و آزار: قلدری و آزار، چه در مدرسه، چه در فضای آنلاین، می‌تواند تأثیرات مخربی بر سلامت روان نوجوانان داشته باشد. قربانیان قلدری ممکن است احساس ترس، انزوا، یا افسردگی کنند و اعتماد به نفس آنها آسیب ببیند. همچنین، قلدری می‌تواند منجر به مشکلات تحصیلی، غیبت از مدرسه و حتی افکار خودکشی شود. قلدری سایبری که از طریق فناوری و رسانه‌های اجتماعی رخ می‌دهد نیز می‌تواند به طور جدی سلامت روان نوجوانان را تحت تأثیر قرار دهد.
3)تصویر بدن و رسانه‌ها: نوجوانان به شدت تحت تأثیر تصاویر و استانداردهای زیبایی ارائه شده در رسانه‌ها قرار دارند. آنها ممکن است با تصوراتی غیرواقعی از بدن ایده‌آل مقایسه شوند که می‌تواند به تصویر بدنی منفی، نارضایتی از ظاهر خود و حتی اختلالات خوردن منجر شود. تأثیر رسانه‌ها بر سلامت روان نوجوانان نمی‌تواند دست کم گرفته شود، زیرا آنها زمان قابل توجهی را درگیر تعامل با رسانه‌های اجتماعی و محتوای آنلاین هستند.
4)استرس تحصیلی: انتظارات تحصیلی بالا و فشار برای موفقیت می‌تواند باعث ایجاد استرس قابل توجهی در نوجوانان شود. آنها ممکن است نگران نمرات، پذیرش در کالج یا دانشگاه، یا رقابت با همکلاسی‌های خود باشند. این استرس می‌تواند منجر به اضطراب، افسردگی، یا حتی فرسودگی تحصیلی شود. همچنین، عدم تعادل بین فعالیت‌های تحصیلی و سایر جنبه‌های زندگی، مانند روابط اجتماعی یا فعالیت‌های تفریحی، می‌تواند به مشکلات سلامت روان منجر شود.
5)مشکلات خانوادگی: مشکلات خانوادگی مانند طلاق، سوءاستفاده، یا اعتیاد یکی از اعضای خانواده می‌تواند تأثیر شدیدی بر سلامت روان نوجوانان داشته باشد. آنها ممکن است احساس ناامنی، اضطراب، یا حتی ترس کنند. همچنین، مشکلات خانوادگی می‌توانند منجر به عدم ثبات در زندگی نوجوانان شوند و احساس حمایت و امنیت را از بین ببرند. این عوامل می‌توانند بر توانایی آنها در مدیریت احساسات و مقابله با چالش‌های زندگی تأثیر منفی بگذارند.
6)تغییرات هورمونی و بلوغ: تغییرات هورمونی و جسمی مرتبط با بلوغ می‌تواند بر سلامت روان نوجوانان تأثیر بگذارد. آنها ممکن است با احساسات شدید، نوسانات خلقی، یا مشکلات تصویر بدن روبرو شوند. همچنین، بلوغ می‌تواند با تغییرات عمده‌ای در زندگی نوجوانان همراه باشد، از جمله تغییر مدرسه، ورود به دبیرستان، یا مواجهه با انتظارات جدید اجتماعی و تحصیلی. مدیریت این تغییرات می‌تواند چالش‌برانگیز باشد و بر سلامت روان آنها تأثیر بگذارد.
آسیب های شایع در دوران نوجوانی
آسیب‌های اجتماعی و فردی متعددی وجود دارند که نوجوانان را در محیط مدرسه و سایر زمینه‌ها تهدید می‌کنند. این آسیب‌ها می‌توانند تأثیرات منفی قابل توجهی بر سلامت روان، عملکرد تحصیلی و رفاه کلی نوجوانان داشته باشند. در اینجا برخی از رایج‌ترین آسیب‌های اجتماعی و فردی که نوجوانان ممکن است با آنها مواجه شوند را بررسی می‌کنیم:
- قلدری و آزار: قلدری یکی از رایج‌ترین آسیب‌هایی است که نوجوانان در مدرسه تجربه می‌کنند. این رفتار می‌تواند شامل آزار کلامی، فیزیکی، یا حتی سایبری شود. قلدری می‌تواند به احساس ترس، انزوا، و افسردگی در قربانیان منجر شود و بر سلامت روان آنها تأثیر منفی بگذارد. همچنین، قلدری ممکن است باعث شود که نوجوانان از مدرسه رفتن اجتناب کنند یا عملکرد تحصیلی آنها تحت تأثیر قرار گیرد.
- مصرف مواد: آزمایش و مصرف مواد مخدر و الکل در میان نوجوانان رو به افزایش است. این رفتارها می‌توانند به اعتیاد، مشکلات سلامتی، و تصمیم‌گیری‌های پرخطر منجر شوند. نوجوانانی که مواد مصرف می‌کنند ممکن است در مدرسه عملکرد ضعیف‌تری داشته باشند، روابط خود را با خانواده و دوستان خراب کنند، و در معرض خطر بیشتری برای آسیب‌های جسمی و جنسی قرار گیرند.
- اختلالات خوردن: نوجوانان ممکن است در معرض خطر ابتلا به اختلالات خوردن مانند بی‌اشتهایی عصبی یا پرخوری عصبی قرار گیرند. این اختلالات می‌توانند ناشی از فشار همسالان، رسانه‌ها، یا مشکلات تصویر بدن باشند. اختلالات خوردن می‌توانند پیامدهای جدی برای سلامتی داشته باشند و حتی تهدیدکننده زندگی باشند. آنها همچنین ممکن است با مشکلات روانی دیگری مانند افسردگی یا اضطراب همراه باشند.
- خودکشی: خودکشی یکی از اصلی‌ترین علل مرگ و میر در میان نوجوانان است. عوامل خطر متعددی وجود دارند که می‌توانند احتمال اقدام به خودکشی را افزایش دهند، از جمله افسردگی، سوءاستفاده از مواد، مشکلات روابط، یا یک رویداد استرس‌زای زندگی. شناسایی علائم هشداردهنده خودکشی و مداخله زودهنگام برای حمایت از نوجوانان در معرض خطر بسیار مهم است.
- بزهکاری: برخی نوجوانان ممکن است به رفتارهای بزهکارانه روی آورند، مانند سرقت، خرابکاری، یا خشونت. این رفتارها می‌توانند ناشی از عوامل مختلفی از جمله مشکلات خانوادگی، فشار همسالان، یا عدم نظارت مناسب باشند. بزهکاری می‌تواند پیامدهای قانونی، اجتماعی، و آموزشی جدی برای نوجوانان داشته باشد و مسیر زندگی آنها را تغییر دهد.
- قلدری سایبری: با افزایش استفاده از فناوری و رسانه‌های اجتماعی، قلدری سایبری به یک مشکل رو به رشد تبدیل شده است. این نوع قلدری شامل استفاده از فناوری برای آزار، تهدید، یا شرمندگی فرد قربانی می‌شود. قلدری سایبری می‌تواند به طور جدی سلامت روان نوجوانان را تحت تأثیر قرار دهد و آنها ممکن است احساس ناامیدی، ترس، یا انزوا کنند.
عوامل خطر آسیب های دوران نوجوانی
عوامل مختلفی وجود دارند که می‌توانند به آسیب‌های اجتماعی و فردی نوجوانان منجر شوند یا در آنها نقش داشته باشند. درک این عوامل زمینه‌ای می‌تواند به پیشگیری و مداخله مؤثر کمک کند. در اینجا برخی از عوامل رایج که ممکن است در ایجاد آسیب‌های اجتماعی و فردی در نوجوانان نقش داشته باشند، بررسی می‌شوند:
- مشکلات خانوادگی: شرایط خانوادگی ناسالم یا پراسترس می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر نوجوانان داشته باشد. این شرایط ممکن است شامل طلاق یا جدایی والدین، سوءاستفاده جسمی یا عاطفی، نادیده گرفتن، یا اعتیاد یکی از اعضای خانواده باشد. نوجوانانی که در چنین محیط‌هایی زندگی می‌کنند ممکن است احساس ناامنی، اضطراب، یا حتی ترس کنند. همچنین، آنها ممکن است مهارت‌های مقابله‌ای سالمی را که برای مقابله با چالش‌های زندگی نیاز دارند، یاد نگرفته باشند.
- فشار همسالان: فشار همسالان می‌تواند یک عامل مهم در بسیاری از آسیب‌های اجتماعی و فردی باشد. نوجوانان ممکن است تحت فشار برای مطابقت با هنجارهای اجتماعی یا گروه همسالان خود قرار گیرند. این فشار می‌تواند شامل مصرف الکل یا مواد مخدر، شرکت در رفتارهای پرخطر، یا حتی قلدری باشد. نوجوانانی که مهارت‌های رد کردن یا مقاومت در برابر این فشارهای منفی را نیاموخته‌اند، بیشتر در معرض خطر آسیب دیدن هستند.
- مشکلات سلامت روان: مشکلات سلامت روان، مانند افسردگی، اضطراب، یا اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی (ADHD)، می‌توانند نوجوانان را در معرض خطر آسیب‌های اجتماعی و فردی قرار دهند. این مشکلات ممکن است بر توانایی آنها در مدیریت احساسات، برقراری ارتباط مؤثر، یا اتخاذ تصمیمات سالم تأثیر بگذارند. همچنین، نوجوانانی که با مشکلات سلامت روان دست و پنجه نرم می‌کنند ممکن است از حمایت اجتماعی یا درمانی که نیاز دارند، برخوردار نباشند.
- دسترسی به فناوری و رسانه‌های اجتماعی: استفاده گسترده از فناوری و رسانه‌های اجتماعی می‌تواند هم فرصت‌هایی ایجاد کند و هم خطر آسیب‌هایی مانند قلدری سایبری، اعتیاد به اینترنت، یا قرار گرفتن در معرض محتوای نامناسب را افزایش دهد. نوجوانانی که زمان زیادی را آنلاین می‌گذرانند ممکن است در معرض خطر سوءاستفاده، آزار، یا تأثیرات منفی بر تصویر بدن یا عزت نفس خود قرار گیرند. همچنین، استفاده بیش از حد از فناوری می‌تواند بر روابط چهره به چهره، فعالیت‌های فیزیکی، و سلامت روان تأثیر منفی بگذارد.
- فقر و محرومیت اقتصادی: فقر و محرومیت اقتصادی می‌تواند نوجوانان را در معرض خطر آسیب‌های اجتماعی و فردی قرار دهد. این عوامل ممکن است شامل عدم دسترسی به منابع کافی، خدمات حمایتی، یا فرصت‌های آموزشی باشد. نوجوانانی که در فقر زندگی می‌کنند ممکن است با مشکلاتی مانند ناامیدی، انزوا اجتماعی، یا حتی سوءاستفاده مواجه شوند. همچنین، فقر می‌تواند بر سلامت جسمی و روانی نوجوانان تأثیر منفی بگذارد و آنها را در معرض خطر مشکلات سلامتی درازمدت قرار دهد.
- فقدان نظارت و راهنمایی بزرگسالان: نوجوانانی که نظارت و راهنمایی کافی از بزرگسالان قابل اعتماد، مانند والدین یا معلمان، دریافت نمی‌کنند، ممکن است بیشتر در معرض آسیب‌های اجتماعی و فردی قرار گیرند. این بزرگسالان می‌توانند نقش مهمی در ارائه راهنمایی، آموزش مهارت‌های زندگی، و حمایت عاطفی ایفا کنند. عدم وجود این حمایت می‌تواند نوجوانان را در معرض فشار همسالان، تصمیم‌گیری‌های پرخطر، یا حتی سوءاستفاده قرار دهد.
پیشگیری و مداخله در آسیب های نوجوانی
پیشگیری و مداخله در آسیب‌های اجتماعی و فردی نوجوانان نیازمند رویکردی جامع و چندوجهی است که شامل خانواده، مدرسه، جامعه و خود نوجوانان می‌شود. در اینجا برخی از راهبردهای کلیدی برای پیشگیری و مداخله در این آسیب‌ها ارائه شده‌است:
- آموزش مهارت‌های زندگی: آموزش مهارت‌های زندگی به نوجوانان می‌تواند به آنها کمک کند تا با چالش‌ها و فشارهای زندگی کنار بیایند و تصمیمات سالم‌تری بگیرند. این مهارت‌ها ممکن است شامل حل مسئله، برقراری ارتباط مؤثر، مدیریت استرس، مقابله با فشار همسالان، و خودآگاهی باشد. برنامه‌های آموزشی می‌توانند در مدرسه، گروه‌های جوانان، یا حتی در قالب کارگاه‌های آموزشی برای خانواده‌ها ارائه شوند.
- حمایت اجتماعی و ارتباطات سالم: ایجاد شبکه‌ای از حمایت اجتماعی برای نوجوانان بسیار مهم است. این ممکن است شامل روابط سالم با همسالان، خانواده، معلمان، یا سایر بزرگسالان قابل اعتماد باشد. تشویق ارتباطات باز و صادقانه می‌تواند به شناسایی زودهنگام مشکلات و نیازهای نوجوانان کمک کند. همچنین، ایجاد فرصت‌هایی برای مشارکت اجتماعی و داوطلبانه می‌تواند به نوجوانان کمک کند تا احساس ارتباط و هدف داشته باشند.
- نظارت و راهنمایی بزرگسالان: نظارت و راهنمایی مناسب بزرگسالان قابل اعتماد می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری از آسیب‌ها ایفا کند. این ممکن است شامل نظارت بر فعالیت‌های آنلاین و آفلاین نوجوانان، ایجاد انتظارات واضح و منطقی، و ارائه راهنمایی و مشاوره باشد. والدین، معلمان، و مربیان باید با نوجوانان ارتباط برقرار کنند، به نگرانی‌ها و علایق آنها گوش دهند، و حمایت و راهنمایی غیرقضاوتی ارائه دهند.
- آگاهی و آموزش والدین: والدین نقش حیاتی در پیشگیری و مداخله در آسیب‌های اجتماعی و فردی ایفا می‌کنند. ارائه آموزش و منابع برای والدین می‌تواند به آنها کمک کند تا مهارت‌های فرزندپروری سالم را یاد بگیرند، نشانه‌های هشداردهنده را شناسایی کنند، و با نوجوانان خود ارتباط مؤثر برقرار کنند. گروه‌های حمایتی والدین یا کارگاه‌های آموزشی می‌توانند فرصت‌هایی برای یادگیری و حمایت متقابل فراهم کنند.
- مداخلات مدرسه‌ای: مدارس می‌توانند نقش فعالی در پیشگیری و مداخله در آسیب‌های اجتماعی و فردی ایفا کنند. این ممکن است شامل برنامه‌های آموزشی در مورد موضوعاتی مانند مصرف مواد، سلامت روان، یا روابط سالم باشد. همچنین، شناسایی زودهنگام مشکلات رفتاری یا تحصیلی و ارائه خدمات مشاوره‌ای یا مداخلات حمایتی می‌تواند به نوجوانان در معرض خطر کمک کند. ایجاد یک محیط مدرسه مثبت و امن که قلدری و آزار را تحمل نکند، بسیار مهم است.
- همکاری جامعه: مشارکت جامعه در پیشگیری و مداخله در آسیب‌های اجتماعی و فردی بسیار مهم است. این ممکن است شامل برنامه‌های آموزشی جامعه‌محور، فعالیت‌های داوطلبانه، یا ارائه خدمات حمایتی برای نوجوانان و خانواده‌ها باشد. سازمان‌های محلی، گروه‌های مذهبی، یا مراکز اجتماعی می‌توانند منابع و حمایت‌هایی را برای نوجوانان و خانواده‌هایی که در معرض خطر هستند، فراهم کنند.
- خدمات سلامت روان: دسترسی به خدمات سلامت روان برای نوجوانان در معرض خطر بسیار مهم است. این ممکن است شامل مشاوره فردی، درمان گروهی، یا مداخلات مبتنی بر شواهد برای مشکلات خاص مانند افسردگی، اضطراب، یا اختلالات خوردن باشد. شناسایی زودهنگام و مداخله به موقع می‌تواند به بهبود نتایج و کاهش پیامدهای منفی کمک کند.
منابع:
احدی، حسن و همکاران. (1397). روانشناسی سلامت: رویکردی جامع به پیشگیری و مداخله. تهران: انتشارات سمت.
احدی، حسن و همکاران. (1396). روانشناسی سلامت. تهران: انتشارات سمت.
پورافکاری، نسرین و همکاران. (1397). آسیب‌های اجتماعی و فردی در نوجوانان: راهنمای پیشگیری و مداخله. تهران: انتشارات رشد.
پورشهریاری، تورج و همکاران. (1397). سلامت روان در نوجوانان. تهران: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی ایران.
حبیبی منصور، محمد. (1395). روانشناسی نوجوانی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
شریفی درآمدی، پوران و همکاران. (1397). روانشناسی سلامت نوجوانان. تهران: انتشارات رشد.
کیامنش، علیرضا و همکاران. (1396). روانشناسی سلامت. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
حبیبی منصور، محمد. (1396). روانشناسی نوجوانان در معرض خطر: شناسایی و مداخله. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
شریفی درآمدی، پوران و همکاران. (1398). راهنمای پیشگیری و مداخله در آسیب‌های اجتماعی و فردی نوجوانان. تهران: انتشارات رشد.
کیامنش، علیرضا و همکاران. (1397). سلامت روان نوجوانان: شناسایی و مدیریت آسیب‌های اجتماعی و فردی. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.