غریب‌ترین موضوع سینمای ایران
سرویس فرهنگ | عاشورا به قطع و یقین عظیم‌ترین حادثه تاریخ اسلام است اما گویا موضوعی که منطقا می‌بایست دستمایه بسیاری از آثار سینمایی به خصوص در سال‌های پس از انقلاب قرار می‌گرفت؛ دغدغه قاطبه سینمای ایران نیست.
به گزارش روزنامه «صبح امروز» هرچند سینما و تلویزیون ایران چه در قبل انقلاب و چه بعد از آن، خالی از تفکر عاشورایی نبوده، اما طبیعتا بعد از انقلاب به واسطه آنکه انقلاب اسلامی ایران پُر از مفاهیم عاشورایی بوده، باید این تاکید پررنگ‌تر میشد. اکنون اما عجیب است که در تاریخ سینمای ایران استفاده از عاشورا برای ساخت آثار سینمایی بسیار محدود صورت پذیرفته است.
برای تائید این موضوع هم تنها کافی است در یک نظرسنجی عمومی از مردم بخواهید نام چند اثر عاشورایی را بگویند و بدون شک محال است بیشتر از نام چند فیلم و سریالی نظیر سفیر، روز واقعه، شب دهم، رستاخیز، معصومیت از دست رفته و مختارنامه را بشنوید. درست همان‌هایی که میتوان آنها را تأثیرگزار در ایام محرم خواند. در این میان نگاهی به این فیلم‌ها نیز خالی از لطف نیست.
نخستین تجربه جدی سینمای پس از انقلاب
«سفیر» فریبرز صالح، در اوایل دهه 60 نخستین تجربه جدی سینمای پس از انقلاب اسلامی است که مستقیم پیرامون حادثه عاشورا تولید شده است. این فیلم گوشه‌ای از زندگی قیس ابن مسهر را به تصویر کشیده، که نماینده امام حسین (ع) است و با نامه‌ای برای سلیمان خزاعی به طرف کوفه می‌رود و در راه، به دست عمال ابن زیاد، والی کوفه دستگیر و به زندان افکنده می‌شود.
پس از رکودی ۱۲ ساله
پس از سفیر و رکودی ۱۲ ساله در ساخت فیلم با محوریت عاشورا، شهرام اسدی فیلم «روز واقعه» را با فیلمنامه‌ای از بهرام بیضایی ساخت که یکی از ماندگارترین فیلم‌های مذهبی-تاریخی سینمای ایران پیرامون حادثه کربلا شد. شخصیت قهرمانِ این فیلم عبدالله جوانی نصرانی است که تازه مسلمان شده و در روز عروسی اش در میان شادی دیگران، ندایی می‌شنود که او را به یاری فرا می‌خواند. عبدالله به دنبال این ندا مسیری طولانی را طی می‌کند و سرانجام زمانی به کربلا می‌رسد که عصر روز عاشورا است و … صحنه‌های پایانی فیلم به خوبی غربت عصر روز واقعه را نشان می‌دهد.
پرهزینه ترین فیلم سینمایی پیرامون حادثه عاشورا
در این میان اما پرهزینه‌ترین فیلم سینمایی پیرامون حادثه عاشورا و نهضت امام حسین (ع) را میتوان «رستاخیز» ساخته احمد رضا درویش دانست. این فیلم تنها اثری می‌باشد که بی پرده به دنبال روایت واقعه عاشورا رفته و سعی کرده تصویری صریح از این حادثه عظیم را به نمایش بگذارد. فیلمنامه نیز با زاویه دیدِ «بٌکَیر ابن حر ریاحی» تاریخ را بازگو می‌کند. هرچند کار بزرگتر فیلم را میتوان نشان دادن منطق و برهانِ اعلای امام حسین و یاران‌اش در کنار مظلومیت آنها دانست که هم شور را نشان می‌دهد و هم شعور را.
پر بیننده‌ترین سریال نوروز 80
همچنین نخستین سریال مناسبتی که برای ایام محرم ساخته شد، «شب دهم» حسن فتحی بود که در ماه محرم مقارن با نوروز 1380 به روی آنتن رفت که با داستان جذاب و ساخت با کیفیت خود، لقب پر بیننده ترین سریال نوروز آن سال را از آن خود کرد. در این سریال حیدر خوش مرام از لوطی‌های یکی از محلات تهران قدیم، دل باختة یکی از شاهزاده‌های قجری می‌شود. دختر، شرط ازدواج را اجرای ده شب تعزیه در زمانی که از سوی رضاخان اجرای مراسم مذهبی ممنوع بود، قرار داده بود و حیدر به اتفاق دوستانش، جهت اجرای این خواسته همت می‌گمارد و… .
قصه‌ای نه چندان پایبند بر تاریخ
پس از آن نیز سریال «معصومیت از دست رفته» داود میرباقری هم نشان داد که با یک قصه نه چندان پایبند بر تاریخ هم میتوان به فرهنگ عاشورا نزدیک شد. در واقع این سریال مستقیما به عاشورا نمی‌پرداخت اما در همان سال‌های معاصر با واقعه سال ۶۱ هجری روایت میشد. داستان این سریال، هر چند ریشه تاریخی ندارد ولی با محوریت شخصیتی به نام شوذب شکل می‌گیرد که به واسطه فریب زنی یهودی، به دستگاه خلافت امویان و حجاج بن یوسف می‌پیوندد. در آخر عمر نیز دچار جنون شده و با ذلت از دنیا می‌رود. این فیلم هر چند با سایر سریال‌های این موضوع فاصله داشت، امّا به لحاظ کیفی و کمّی توانست توجه افراد بسیاری را به خود جلب کند.
با شکوه‌ترین اثر سینمایی تاریخ ایران
اما پس از تمام آنها «مختارنامه» به کارگردانی داوود میرباقری و تهیه کنندگی محمود فلاح را میتوان با شکوه‌ترین و بهترین اثر سینمایی تاریخ ایران در این حوزه دانست که پس از هشت سال کار مداوم (1381 تا 1388) روی آنتن رفت و درسالهای اخیر نیز بارها بازپخش شد. از نقاط عطف آن نیز میتوان به روایت کردن جریان حمله به کعبه، شهادت میثم تمار، بیعت ابراهیم مالک اشتر با مختار، سیاست ورزی‌های عبدالله بن زبیر در مکه، قیام یاران سلیمان بن صرد خزایی، و به درک واصل شدن یزید بن معاویه، خولی، شمر، حرمله و… ـ لعنت الله علیهم اجمعین ـ به دست سپاه مختار اشاره کرد. ضمن آن که در طول داستان، فلش بک‌های هنرمندانه ای نیز به سال‌های گذشته زده میشد و صحنه‌هایی از واقعة جانسوز عاشورا، اسارت آل الله، وقایعی که در منزل خولی واقع شد و… به طرز زیبا و هنرمندانه ای به تصویر کشیده شد.
چرایی کم بودن تولیدات عاشورایی در سینمای ایران
در این میان در خصوص چرایی کم بودن تولیدات عاشورایی در سینمای ایران ایرنا نوشت: ایران به عنوان ام‌القرای جهان اسلام و سینمای ایران به عنوان قدرتمندترین سینمای کشورهای مسلمان، همچنان نتوانسته کارنامه قابل قبولی به لحاظ کمی و کیفی در حوزه تولیدات عاشورایی به ثبت برساند. اگرچه این اتفاق در هیچ‌یک از کشورهای اسلامی رخ نداده اما از ایران به عنوان کشوری با پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های مهم عقیدتی و اجرایی در حوزه سینما، انتظار می‌رفت که گام‌های بلندتری در مسیر سینمای عاشورایی بردارد.
در تمامی این سال‌ها، ساخت فیلمی با محوریت عاشورا و امام حسین (ع)، به یکی از آرزوهای سینماگران ایرانی تبدیل شده است. سینماگرانی که هر از چندگاه در مصاحبه‌های خود، از این آرزوی دیرین سخن می‌گویند و نقطه عطف کارنامه خود را ساخت فیلمی در این حوزه عنوان می‌کنند.
با این حال، سوال مهمی که در این زمینه مطرح است آنکه با وجود علاقه قلبی سینماگران ما و در شرایطی که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان سینمایی، از حمایت کامل خود از تولید فیلم‌هایی با این مضمون سخن گفته، پس چرا تعداد کمّی این آثار، تا این اندازه محدود است؟
در پاسخ به چرایی این اتفاق، مسائلی وجود دارد که در ادامه به هر یک از آنها خواهیم پرداخت.
مشکلات ساختاری
پرداخت به سوژه‌های دینی، وسواس‌ها و حساسیت‌های خود را دارد. این حساسیت‌ها، به‌نوعی بزرگترین مانعی است که حتی دغدغه‌مندان این حوزه را دچار فرسایش و مشکلات بسیاری را به سمت آنها حواله کرده است.
از جمله این فیلم‌ها که طی سالیان اخیر همچنان با این حساسیت‌ها مواجه است، رستاخیز احمدرضا درویش است که انواع و اقسام واکنش‌ها را به خود دیده است.
مجید مجیدی چندی پیش راجع این وسواس‌ها گفته بود: در این مسیر هیچ‌کس در امان نیست و حتی خود علما هم در امان نیستند، چون گاهی مسائلی پیش می‌آید که گروه‌های مختلف نظرات مختلفی دارند و این‌طور نیست که چون کسی را می‌شناسند، بدون مشکل کار کنند.
بنابراین ساخت چنین آثاری به دقت مورد رصد نهادها و سازمان‌های مختلف داخلی و بین‌المللی قرار داشته و آنها خواهان این هستند که به آن موضوع دینی، از دریچه نگاه آنها پرداخته شده و ملاحظات مدنظر آنها نیز در اثر رعایت شود.
هزینه سرسام‌آور
تولیدات دینی به دلیل برهه تاریخی وقوع حوادث و نقاط عطف آنها که محلی برای تجمع افراد زیاد است، همواره هزینه‌های بالایی برای تولید می‌طلبیده است. هزینه‌هایی که قطعا هیچ بخش خصوصی و مستقلی، توان تامین آن را نداشته و کارگردانان و تهیه‌کنندگان، بناچار باید از امکانات دولتی بهره ببرند.
بسیاری از این سوژه‌ها، علی‌الخصوص آنهایی که با مقوله عاشورا و امام حسین (ع) در ارتباط هستند، به هزینه‌های بیشتری نیاز دارند که قطعا یک یا دو نهاد دولتی نیز به تنهایی قادر به تامین آن نخواهند بود. همچنان برای تولید فیلمی مانند محمد رسول الله (ص)، تامین مالی پروژه، به پروسه‌ای طولانی تبدیل شد.
بنابراین در بسیاری از مواقع، محدودیت‌های مالی، سد بزرگ تولیدات دینی است که اجازه تکثر این تولیدات را نمی‌دهد.
عدم‌بازگشت سرمایه
در سینمایی که بسیاری از ارزش‌های آن دایرمدار مقولات اجتماعی روز است، طبیعی است که آثار دینی به آن استقبال مطلوب نمی‌رسند و هرگز نمی‌توانند بازده مالی خوبی با توجه به هزینه تولید آن داشته باشند.
بنابراین در شرایطی که تنها نهادهای دولتی می‌توانند به استقبال چنین پروژه‌هایی بروند، باز هم به دلیل معذورات مالی و تنگناهایی که وجود دارند، توان چنین خرج‌کردنی را نداشته و با توجه به اینکه بازگشت سرمایه چندانی نیز از این آثار انتظار نمی‌رود، بنابراین باید با یک هزینه بزرگ بلوکه‌شده به سراغ چنین تولیداتی رفت که نیازی به بازگشت نداشته باشد.
بنابراین عدم‌بازگشت سرمایه نیز دیگر دلیل مهمی است که درصد تولیدات دینی را به میزان قابل توجهی، کاهش داده است.
تخصص
البته که نباید از مقوله تخصص در حوزه تولیدات دینی به سادگی عبور کرد. سینمای دینی به دلیل تنوع موضوع و گستردگی جغرافیا و فرهنگ، تخصص اجرایی بالایی در تمامی حوزه‌ها می‌طلبد و این‌طور نیست که این تخصص‌ها تنها محدود به کارگردان یا طراح صحنه و لباس باشد.
به همین دلیل، سینمای دینی در زمره ژانرهای سخت سینما محسوب می‌شود که تخصص، لازمه ورود به آن است و بنابراین بسیاری از کارگردانان علاقمند به فعالیت در این حوزه، به دلیل عدم‌توانمندی لازم، زمینه ورود به این عرصه را پیدا نمی‌کنند.
مجموعه این عوامل سبب شده تا سینمای دینی، برخلاف تمامی علقه‌ای که هنرمندان و مدیران دولتی و هنری دارند، به لحاظ کمی، کارنامه مطولی نداشته باشد. پارامترهایی که امید است با حمایت‌های دولتی، مساعدت‌های بیشتری رقم خورده تا این سینمای مطلوب، نمایندگان بیشتری برای مناسبت‌های مختلف و علی‌الخصوص عاشورایی داشته باشد.