وحشت بدون ترس
مهنار اصغری
تاکنون از فیلم‌های ایرانی ژانر وحشت ترسیده‌اید؟ اصلا دلهره آور بوده یا نه؟ اصلا وقتی بخواهید فیلم ترسناک ببینید به سراغ ایرانی‌ها می‌روید یا نمونه‌های خارجی؟ این روزها «زالاوا» را شاید بتوان جدیدترین اثر موفق در ژانر وحشت سینمای ایران دانست. همان ژانری که در ایران محدود بوده و بسیار کم به آن به طور جدی توجه شده است. به این بهانه در این گزارش نگاهی به این ژانر در سینمای ایران و دلایل استقبال یا عدم استقبال از آن داریم.
به گزارش روزنامه «صبح امروز» ژانر موسوم به وحشت در سینمای جهان، یک گونه نمایشی کاملا پذیرفته شده و مورد احترام است و پیشینه‌ای نسبتا طولانی هم دارد و حتی در برخی موارد در قالب مجموعه فیلم‌های دنباله‌دار خودش را نشان می‌دهد که از مهمترین و موفق ترین نمونه‌های آن میتوان به سینمایی احضار (Conjuring) اشاره کرد.
از دهه 40 تا دهه 90 سینمای وحشت ایران
در سینمای ایران اما ژانر وحشت با وجود جذابیت‌های بسیار برای جلب مخاطب، سابقه‌ای قابل‌تأمل و نمونه های موفق واقعی چندان زیادی ندارد. در این میان ساموئل خاچیکیان، با «ضربت» در دهه 40 را میتوان آغازگر ژانر وحشت در ایران دانست. . پس از آن، در سال 1365، “طلسم” به کارگرانی “داریوش فرهنگ و «شب بیست و نهم» حمید رخشانی در اواخر دهه 60 ساخته شد که به عقیده بسیاری از منتقدان یکی از اولین تجربه‌های قابل اعتنای سینمای ترسناک ایران به شمار می‌آید که در ژانر وحشت ساخته شده و تمام عناصری که فیلم را ترسناک کرده‌اند، ایرانی هستند.
سپس این ژانر تا دهه هشتاد مغفول ماند و در ابتدای این دهه فیلم «اثیری» محمدعلی سجادی ساخته شد. فیلمی که با اغماض خوب بود و نسبتا استقبال خوبی هم از آن شد. پس از آن «خوابگاه دختران» محمدحسین لطیفی نیز یکی از اولین تلاش‌های سینمای ما برای ترساندن تماشاگر بود. در سال‌های بعد هم فیلم‌های دیگری از جمله «پارک‌وی» فریدون جیرانی، «خواب لیلا» مهرداد میرفلاح، «آل» بهرام بهرامیان و «اقلیما» محمدمهدی عسگرپور در این ژانر ساخته شده‌اند. همچنین در سال 88، سه فیلم «حریم» سید رضا خطیبی سرابی، «کلبه» جواد افشار و «پستچی سه بار در نمی‌زند» حسن فتحی اکران شدند که میتوان آن‌ها را متعلق به سینمای وحشت دانست. همچنین «پوست» بهمن و بهرام ارک، «آن شب» کوروش آهاری، «زار» نیما فراهی، «ماهی و گربه» شهرام مکری نیز از ساخته های این ژانر در دهه 90 سینمای ایران است.
دلایل عدم موفقیت ژانر وحشت در ایران
نکته قابل توجه در این خصوص این است که چرا در ایران به ژانر وحشت به درستی پرداخته نشده و چرا در جلب مخاطب واقعی ناتوان بوده است؟
در این خصوص یک منتقد سینمایی در گفتگو با «صبح امروز» مطرح میکند: عدم موفقیت این ژانر در ایران در گرو عوامل مختلفی است که مهمترین آن را میتوان عامل ترس تهیه‌کنندگان و سرمایه‌گذاران از عدم فروش فیلم دانست. چراکه در شرایط فعلی و البته با توجه به سابقه نه‌چندان موفق ساخت چنین فیلم‌هایی، گویا ادامه حیات گیشه بیشتر به ژانر کمدی وابسته است تا آزمون و خطا در ژانر وحشت!
چرخه عرضه و تقاضا در فیلم سازی
ایمان امامی با اشاره چرخه «عرضه و تقاضا» در فیلم سازی میگوید: یکی دیگر از دلایل این موضوع را احتمالا باید در پرتو قاعده عرضه و تقاضا در سینمای ایران جستجو کرد. چراکه مخاطب ایرانی غالبا به سینما به چشم سرگرمی و تفنن نگاه میکند.
وی می‌افزاید: عمده مخاطبان سینمای ایران رفتن به سالن سینما و فیلم دیدن را صرفا یک تفریح سالم خانوادگی معنا می‌کنند؛ در حالی که تفریح را هم منحصر به اموری مفرح و پرنشاط می‌دانند و شاید از همین روست که آثار کمدی در سینمای ایران با نسبت معناداری پرمخاطب‌تر از فیلم‌های جدی هستند.
ادبیات وحشت
این کارشناس با اشاره به «لزوم ایجاد دلهره و تعلیق با استفاده از فیلمنامه قوی» تصریح میکند: مهمترین منبع تغذیه سینمای وحشت، ادبیات آن است. به عبارتی در این ژانر احتیاج به فیلمنامه چفت و بست دار و روانشناسی دقیق کاراکترها است. چراکه مخاطب شاید به هر چرندی بخندد اما از هر چیزی نمیترسد بنابراین انگیزه‌ها و احساسات باید ملموس باشد.
وی تاکید میکند: ژانر وحشت قابل باور برای مخاطب ایرانی، وابسته به شخصیت‌هایی است که خطراتی که با آن مواجه میشود برای مخاطب قابل لمس و همذات پنداری باشد.
دلایل برانگیختن حس ترس در انسان
امامی با اشاره به اینکه «هر ژانر قواعد و سنتهای خاص خودش را دارد» ابراز میکند: دو عامل ناشناختگی و شناختگی موجب برانگیختن حس ترس در انسان میشود. ترس از ناشناخته واضح است.. اما ترس از آنچه شناخته‌ایم منحصر به فرد و ناخودآگاه است. بسیاری از ترسها در فیلم های ایرانی ریشه در باورهای عمومی و سنتی جامعه ما دارد که مخاطب را با خود میتواند همراه کند. برای نمونه میتوان به این اشاره کرد که ما ایرانی‌ها از جن می‌ترسیم و اروپایی‌ها از ومپایر!
این منتقد با اشاره به ویژگی‌های ژانر وحشت تصریح میکند: از ویژگی‌های ماهوی ژانر وحشت جلوه‌های صوتی، فست موشن‌های گزینشی، حرکت‌های خاص دوربین و کابوس‌گونگی است. همچنسن تناوب ریتم تند و کند، لازمه این ژانر است که بسیاری از تولیدات ایرانی از آن غافل اند. گاهی در فیلم‌های ایرانی می‌بینیم که شخصیت‌های ژانر وحشت مونولوگ می‌گویند یا نریشن‌های ذهنی! کاری که نَفَس فیلم ترسناک را می‌گیرد و آن را کند میکند.
معرفی جدیدترین اکران ژانر وحشت در ایران
شایان ذکر است «زالاوا» در ژانر وحشت سینمای ایران، به موضوع «جن» در یک اثر سینمایی پرداخته و پس از توفیق در جشنواره فیلم فجر، از میانه حضورهای بین‌المللی خود صاحب یک پخش‌کننده دانمارکی نیز شد. این فیلم در چند ماه گذشته به جشنواره‌های فیلم مختلفی در کشورهای ایتالیا، آمریکا، کانادا، برزیل، هلند، سوییس، هنگ کنگ، اسکاتلند، ترکیه، رومانی، کره جنوبی و فرانسه راه یافته و به جایزه‌هایی هم ازجمله در جشنواره فیلم ونیز (فیپرشی) دست یافته است. تازه‌ترین نمایش بین‌المللی «زالاوا» نیز در پنجاه و ششمین دوره جشنواره فیلم کارلووی واری در کشور جمهوری چک بوده که تقریبا همزمان با اکران آن در ایران صورت گرفت