صنایع دستی خراسان رضوی مکمل گردشگری
علی نژاد
خراسان رضوی میان سایر مناطق ایران یکی از غنی‌ترین و گسترده‌ترین هنرهای صنایع دستی را در خود جای داده و همواره سعی دارد در کنار موضوع زیارت از این مقوله نیز به عنوان رشد گردشگری و توسعه پایدار اقتصادی خود استفاده کرده و به حفظ و اشاعه ارزش‌های فرهنگ خود کمک کند.
همانگونه که می‌دانیم صنایع دستی بیانگر صنعت و هنر نیاکان و نشان‌دهنده ذوق و هنر مردم هر منطقه از یک کشور است؛ به عقیده صاحب‌نظران رمز ماندگاری، حیات فرهنگی و اقتصادی صنایع دستی در کشور به واسطه نگاهی جهانی رقم می‌خورد چرا که صنایع دستی بخشی از صنعت گردشگری را در دست دارد.
از همین رو خراسان نیز از این قاعده مستثنی نیست و در جهت جهانی شدن هنرهای خود در تلاش است؛ بر همین اساس در چند سال گذشته نمایشگاه‌هایی در فصول مختلف برگزار کرده تا بتواند هنرهای مناطق خود را به زائران و مجاوران بشناساند و امسال نیز در ایام نوروز این نمایشگاه و بازارچه به همین منظور برگزار شده است.
در همین راستا ایسنا با تعدادی از کارآفرینان و فعالان حوزه صنایع دستی خراسان رضوی که در این بازاچه حضور داشتند، گفت‌وگویی انجام داده که در ادامه می‌آید.
هنر فرت‌بافی
کلثوم اندی، کارآفرین و معین اقتصادی در عرصه فرت‌بافی، اظهار کرد: فرت‌بافی یکی از صنایع دستی است که در کاشان، یزد، اصفهان و خراسان بزرگ تولید و استفاده می‌شود. قدمت این هنر در خراسان رضوی به بیش از ۱۵۰ سال می‌رسد.
وی ادامه داد: همانگونه که گفته شد، پیشینه این صناعت دست به ۱۵۰سال گذشته و حتی بیشتر از آن باز می‌گردد. با توجه به اینکه آن زمان مانند امروز دستگاه‌های پیشرفته‌ای وجود نداشت، مردم با دستگاه‌های پنبه‌ریسی ساده موجود پنبه‌های خود را تبدیل به نخ و از این نخ‌ها برای دوخت لباس و سایر وسایلی که از جنس پارچه بوده است، استفاده می‌کردند.
اندی بیان کرد: این کار ادامه داشت تا اینکه دستگاه‌هایی ساخته و با استفاده از این دستگاه‌ها پارچه‌های متنوعی نیز تولید شد. از گذشته تا امروز نیز از این صنعت به عنوان فرت‌بافی یاد می‌شود و کاربردهایی چون تهیه پارچه، روسری، شال، حوله، لباس نوزاد، جاجیم، پادری، باند بیمارستانی و… دارد.
این کارآفرین اظهار کرد: البته که باید گفت محصولات ما توسط خانواده‌های آسیب‌دیده اعم از زندانیان، خانواده‌های تحت پوشش بهزیستی و کمیته امداد تولید می‌شود و درآمد حاصل از فروش این محصولات نیز به این افراد داده خواهد شد.
اندی بیان کرد: در حال حاضر بالغ بر ۲۰۰۰ کارگاه در استان فعالیت دارد که در این کارگاه‌ها تعداد زیادی مشغول به کار هستند؛ به گونه‌ای که تنها در یکی از روستاهای تربت جام ۱۷۰۰ دستگاه فرت‌بافی فعال است و افراد زیادی در این پیشه مشغول به کار هستند.
هنر گوهرتراشی
از دیگر صنایع دستی رایج در خراسان رضوی که در جهان نیز شناخته شده، می‌توان به هنر گوهرتراشی اشاره کرد که در اشکال و برای استفاده‌های مختلفی به فروش می‌رسد.
در ادامه فاطمه جعفری، کارآفرین حوزه گوهرتراشی که در شهرستان تربت جام فعالیت می‌کند، گفت: سنگ‌های موجود در صنعت گوهرتراشی از کوه‌های اطراف تربت جام بر اساس شناختی که از سنگ‌ها وجود دارد، استخراج می‌شود و از عقیق‌های استخراج شده در ساخت انواع زیورآلات، اشیای زینتی و تندیس‌ها استفاده می‌شود.
وی در خصوص تاریخچه این هنر در تربت جام بیان کرد: من اصالتا تربت جامی نیستم اما این هنر به نوعی شغل و حرفه خانوادگی من محسوب می‌شود. از زمانی که در تربت جام ساکن شدم، با تحقیقی که در خصوص کوه‌های اطراف داشتم، متوجه شدم کوه‌های اطراف تربت جام غنی از سنگ‌هایی چون عقیق، کوارتز، آمیتیس و جاسپر است؛ از این رو به این حرفه مشغول شدم و در واقع اولین کارآفرین این حوزه هستم که حدود هشت سال سابقه کار دارم.
جعفری عنوان کرد: در حال حاضر من در این حوزه کارگاه آموزشی دارم و خوشبختانه توانسته‌ام با کشف این نعمت از دل کوه برای افراد زیادی اشتغال‌زایی کنم و آن‌ها را به درآمدزایی برسانم.
وی در خصوص نحوه شناخت سنگ‌ها افزود: با توجه به اینکه نحوه شناخت سنگ‌ها بیشتر با کسب تجربه امکان‌پذیر است، لذا افزایش تجربه در این حوزه کشف و شناخت سنگ‌ها را به راحتی برای فرد فراهم می‌کند.
این کارآفرین حوزه گوهرتراشی ادامه داد: برای تشخیص اصل بودن سنگ عقیق یکی از متداول‌ترین روش‌ها این است که ببینیم آیا نور را از خود عبور می‌دهد یا خیر. دومین روش نیز این است که سنگ‌های ساخت بشر یکدست است اما سنگ‌های طبیعی یکدست نیست.
جعفری در خصوص استقبال مردم از این هنر گفت: مردم از گذشته سنگ‌های عقیق یمن و یشم که تک‌رنگ و بدون رگه بود را می‌شناختند و به سراغ آن می‌رفتند اما در حال حاضر مردم از همه نوع سنگ استقبال کرده و زیبایی طبیعی آن را می‌بینند چرا که برخی از افراد به خواص این سنگ‌ها که یک نعمت الهی است، پی برده‌اند.
وی بیان کرد: باید گفت که هر یک از سنگ‌ها خواص و انرژی‌های منحصر به فردی دارد و برای درمان بیماری‌های مختلفی استفاده می‌شود. به همین دلیل است که مردم کشورهای اروپایی از سنگ‌ها برای درمان بیماری و جذب انرژی کمک می‌گیرند.
مردم چه میزان از صنایع دستی خراسان رضوی باخبرند؟
هنر چرم‌دوزی
در ادامه نیز به سراغ فاطمه محمدی، کارآفرین و هنرمند فعال در عرصه چرم‌دوزی رفتیم. وی در خصوص این صنعت بیان کرد: چرم‌دوزی یا سراجی یکی از انواع صنایع‌دستی ایران است که از دیرباز در مناطق مختلف کشور رونق داشته و تامین‌کننده نیازهای مختلف مردم بوده است. امروز در چرم‌سازی صنعتگران پس از دباغی پوست به ساخت انواع کیف‌های چرم مردانه و زنانه، کمربند، کفش‌های چرم و… می‌پردازند.
وی در خصوص تاریخچه این صنعت در ایران عنوان کرد: تاریخ دقیقی از پیدایش صنعت چرم در ایران وجود ندارد اما با استناد به تحقیقات و مطالعات باستان‌شناسی می‌توان چنین گفت که از ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد، ایرانیان از پوست و چرم به عنوان پوشش استفاده می‌کردند. در آن دوران بیشتر برای زین اسب، زره جنگی و مواردی از این حیث که نیازمند استحکام بیشتری بوده، این ماده مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
محمدی افزود: چرم‌دوزی یا سراجی یکی از انواع صنایع دستی در ایران بوده که از دیرباز در مناطق مختلف کشور رونق داشته و تامین‌کننده نیازهای مختلف مردم بوده است. امروز در چرم‌سازی صنعتگر پس از دباغی پوست به ساخت انواع کیف‌های چرم مردانه و زنانه، کمربند، کفش‌های چرم می‌پردازد.
این هنرمند کارآفرین تصریح کرد: حرفه چرم‌دوزی سنتی یا سراجی یکی از صنایع دستی ایران به ویژه مشهد است که ماده اولیه آن یعنی چرم در دباغی پوست خام جانوران و به ویژه گاو به دست می‌آید. فرایند دباغی پوست فسادپذیر را به یک ماده طبیعی پایدار، دائمی و انعطاف‌پذیر و برای کاربردهای گوناگون تبدیل می‌کند.
وی بیان کرد: چرم‌سازی در حقیقت تبدیل یک کالای فسادپذیر(پوست خام) به یک کالای غیرفسادپذیر(چرم) است. در واقع چرم‌سازی به عملیات رفت و برگشتی تبدیل پوست خام به چرم گفته می‌شود که در آن ۲ لایه اپیدرم که لایه اولیه پوست و لایه هیپودرم‌اش که لایه سوم بوده را حذف و تنها لایه دوم را به چرم تبدیل می‌کنند.
محمدی با اشاره به اینکه این صنعت برای بسیاری از افراد اشتغال‌زایی کرده، افزود: در حال حاضر کارگاه‌های چرم‌دوزی زیادی در سطح مشهد فعال است که افراد زیادی در آن مشغول به کار هستند و به واسطه این صنعت امرار معاش می‌کنند.
وی در خصوص کاربردهای چرم خاطرنشان کرد: صنعت چرم کاربردهای مختلفی دارد که مهم‌ترین آن به ساخت پوشاک مرتبط است. پوشاکی از قبیل شلوار، کراوات، دستکش، کت، کاپشن و کفش و وسایل جانبی مانند کیف و جاکلیدی از جمله مواردی است که می‌توان از آن نام برد.
محمدی در خصوص تشخیص چرم طبیعی از چرم مصنوعی یا همان چرم ساخت دست انسان عنوان کرد: البته که در برخی تشخیص این موارد بسیار دشوار بوده و باید با دقت کافی انجام شود اما در هر صورت چرم طبیعی بسیار گران‌تر از چرم مصنوعی است و به همین دلیل برخی از کالاهای چرمی اگر با چرم اصل تولید شده باشد، معمولا دارای شناسنامه بوده که اطلاعات مربوط به کالا در آن درج شده و تشخیص را برای خریدار راحت‌تر می‌کند.
این کارآفرین مشهدی ادامه داد: چرم طبیعی بسیار نرم و منعطف بوده و بوی مشخص و خاصی دارد که به هیچ عنوان نمی‌توان آن را کپی‌برداری کرد. در مورد برخی از محصولات چرمی نیز در صورت امکان باید به قسمت‌های برش‌خورده کار نگاه انداخت و نشانه‌هایی از اصل بودن چرم پیدا کرد.
وی یکی دیگر از راه‌های تشخیص چرم طبیعی از مصنوعی را بافت چرم دانست و ادامه داد: اگر گره‌ها، خلل و فرج‌های آن طبق الگویی قابل شناسایی باشد، چرم مصنوعی است. همچنین چرم طبیعی و مصنوعی را از پشت آن نیز می‌توان تشخیص داد چرا که چرم مصنوعی دارای پوششی در قسمت پشت بوده که هنگام برش آسیب می‌بیند.
محمدی اضافه کرد: بسیاری از این صنایع دستی نفیس گام در مسیر فراموشی نهاده و کارگاه‌های تولیدی آن تعطیل شده است. امید است که با توجه و حمایت مردمان ایران‌زمین از حوزه صنایع دستی بتوان از فراموشی آن جلوگیری شود و این صنایع نسل به نسل به آیندگان منتقل شود. برپایی نمایشگاه‌ها در موارد تاثیرگذار خواهد بود.
البته تنها برگزاری نمایشگاه کافی نیست و کیفیت نیز در این امور بسیار موثر است چرا که با جویا شدن نظرات مردمی در حاشیه نمایشگاه متوجه نارضایتی آن‌ها شدیم. حاضران بر این عقیده بودند اگر بناست بازارچه و یا نمایشگاهی در مشهد دایر شود، باید از ظرفیت تمام هنرهای صنایع دستی شهرستان‌های خراسان رضوی استفاده شود.
فروش نوروزی بیش از ۸ میلیاردی صنایع دستی و سوغات در خراسان رضوی
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی از فروش هشت میلیارد و ۷۵۰ میلیون تومانی صنایع دستی و سوغات در استان طی ایام نوروز خبر داد.
رضا ابراهیم‌نیا اظهار کرد: فروش نوروزی بیش از هشت میلیارد تومانی صنایع دستی در خراسان رضوی از ایجاد ۵۴۸ غرفه در ۴۸ بازاچه حاصل شده که ۶۲۰ هنرمند در ۴۲ رشته فعالیت داشته‌اند.
وی ادامه داد: طی این ایام زیورآلات، فیروزه‌کوبی، دست‌بافت‌ها به خصوص گلیم و فرت، سنگ‌تراشی‌های هرکاره و گوهرسنگ‌ها بیشترین میزان فروش و استقبال مردمی را داشتند.
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی اضافه کرد: از بین ۳۳ شهرستان در سطح استان ۲۲ شهرستان که توجیه‌پذیری بیشتری در فروش صنایع دستی داشت، در تاسیس بازارچه استفاده شد. همچنین میزان استقبال مردم با توجه به فراهم نبودن امکانات سفر طی ۲ سال اخیر امسال بسیار خوب بود.
ابراهیم‌نیا خاطرنشان کرد: یک جنبه مهم فروش و رونق صنایع دستی به گردشگری مربوط است. قطعا در مناطقی که گردشگری فعال‌تر باشد، رونق فروش، آموزش صنایع دستی و توجه به فراگیری هر کدام از آن نیز بیشتر خواهد بود.
وی بیان کرد: برنامه‌ریزی ما در خصوص میزان استقبال مردم ایجاد حدود ۳۰۰ غرفه بود اما تعداد تقاضاها از حد تصور ما بیشتر شد و عدد غرفه‌ها به عدد ۵۴۸ مورد رسید.
معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی تصریح کرد: در خراسان از ۲۹۴ رشته در حوزه صنایع دستی ۸۵ رشته فعال وجود دارد. از این تعداد حدود ۲۲ رشته از رشته‌های بومی استان است که در اولویت برنامه‌ریزی و حمایت‌های ما قرار دارند.
ابراهیم‌نیا در خصوص سفرهای تابستانی و برنامه‌ریزی برای فروش صنایع دستی برای آن زمان تصریح کرد: در آینده با توجه به تجربیات و برنامه‌های در حال تدوینی که داریم و به تناسب تقاضایی که در بخش‌های مختلف استان وجود دارد و همچنین توجه به شرایط موجود در نقاطی که گردشگرپذیرتر است، بازارچه‌های موقت و یا دائمی ایجاد خواهد شد. همچنین در نظر داریم با هماهنگی بخش‌های گردشگری در خانه‌های بوم‌گردی هر منطقه از صنایع دستی موجود استفاده شود.
وی گفت: در سفر وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به استان نامه‌ای تدوین و درخواست شد تا حداقل هتل‌های چهار و پنج ستاره مکلف شوند به تعداد مورد نظر اتاق‌های خود را به صنایع دستی تجهیز کنند. امیدواریم این درخواست ما از وزارت تحقق پیدا کند. در این صورت انقلابی در حوزه صنایع دستی کشور رخ خواهد داد. در حقیقت هدف از این اقدام استفاده از ظرفیت‌های یکدیگر بوده است.