نوای «محمد رسول‌الله(ص)» چگونه ماندگار شد؟
علیرضا سعیدی
روایت ساخت موسیقی فیلم «محمد رسول الله(ص)» به کارگردانی مجید مجیدی و آهنگسازی ای‌آی رحمان در برگیرنده نکات جالب توجهی است که خوانش دوباره آن در سالروز بعثت پیامبر اکرم(ص) خالی از لطف نیست.
طراحی و ساخت موسیقی برای آثار سینمایی در گونه‌ها و سبک‌های مختلف به طور حتم دربرگیرنده جزئیات گوناگونی است که برای معرفی و بیان هرکدام از این ایده‌ها و عناصر می‌توان ساعت‌ها به بحث و تبادل نظر پرداخت، شرایطی استراتژیک که امروزه از مرحله «ایده پردازی» تا عبور از گذر تولید و رسیدن به مرحله نمایش توسط دست‌اندرکاران حوزه‌های مختلف سینما و آثار تصویری به شدت مورد واکاوی و جستجو و صد البته به روزرسانی است.
به عبارتی آهنگسازان این عرصه در موقعیت مهمی قرار گرفته‌اند که حضورشان در پروژه‌های سینمایی اهمیت مضاعف پیدا کرده، چرا که موسیقی فیلم امروز در نگاه مجموعه‌ای از صاحب نظران سینما وارد مجرایی شده که هم جامعه مخاطبان و هم ساختار اصلی و محتوایی آثار را با چالش‌ها، جذابیت‌ها و فرآیندهایی رو به رو ساخته که خوب یا بد بودن این بخش از تولید در سینما می‌تواند یک اثر سینمایی را به عرش اعلا و اثری دیگر را با شکست سنگینی مواجه سازد.
صد البته که بسیاری از این آثار هم بودند و هستند که فارغ از خدمات حمایتی و تفهیمی که برای درک درست تر مخاطب در جریان ساخت یک اثر سینمایی یا تلویزیونی متولد می‌شوند، توانسته‌اند خود را به عنوان یک اثر موسیقایی مستقل معرفی کنند که نوای ملودی‌هایشان برای فلان اثر سینمایی تا سال‌ها در ذهن شنیداری مخاطبان باقی می‌ماند، در این زمینه هم الی ماشاالله اثر موسیقایی وجود دارد که به واسطه آهنگسازی شاهکاری که روی فیلم‌های سینمایی مختلف انجام گرفته، توانسته‌اند خود را در تاریخ ماندگار نگه دارند؛ فرآیندی به شدت مهم که برای کنکاش و جستجو در آن می‌توان به موارد متعددی در حوزه‌های مختلف اشاره داشت. اشاراتی که هر کدام دربرگیرنده ارجاعاتی تاریخی در حوزه‌های سینما و موسیقی هستند و می‌توانند در فواصل زمانی مختلف مورد سنجش قرار بگیرند.
طرح چنین موضوعاتی در حوزه موسیقی متن آثار سینمایی که جستجوی درست و تاریخ پژوهانه در آن می‌تواند یکی از سرفصل‌های مهم رسانه‌ای در سالهای پیش رو برای سینمای ایران باشد، بهانه‌ای شد که در سالروز بعثت رسول گرامی اسلام حضرت محمد (ص) بازخوانی دوباره ای داشته باشیم پیرامون یکی از همین موسیقی فیلم‌های مهمآی آر رحمان: این فیلم نماینده ایران در اسکار است اتفاق خیلی خوبی است اما من ترجیح می‌دهم موسیقی‌ام اسکاری نشود زیرا هدیه‌ای برای ساحت حضرت محمد (ص) است سینمای کشورمان به نام فیلم «محمد رسول الله (ص)» که در تابستان سال ۱۳۹۴ به کارگردانی مجید مجیدی اکران شد و فصل تازه ای از فرآیند تولید آثار سینمایی در کشورمان را رقم زد که بدون تردید نمی‌توان از اثرات و حاشیه‌های متفاوتی که چه در جریان ساخت، چه در جریان تولید و چه در جریان اکران آن عبور کرد.
فیلمی که تولید آن به زعم بسیاری از کارشناسان حوزه‌های مختلف فرهنگی، هنری و مذهبی کشورمان باید خیلی پیش تر اتفاق می‌افتاد و بالاخره این مجید مجیدی بود که تصمیم گرفت تا در این راه وارد شرایطی شود که برای او اگرچه دربرگیرنده اما و اگرهای فراوانی بود، اما به واسطه شرایطی که پیش روی خود برای ساخت فیلم دید، در جایی گام برداشت که سینمای ایران را به سهم خود وارد فضای متفاوتی از تولید و پروداکشن کرد.
به طور حتم از زمان آغاز تولید تا زمان اکران فیلم سینمایی «محمدرسول الله» تا دلتان بخواهد مطالب ریز و درشت رسانه‌ای منتشر شده که هر کدام دارای ویژگی‌ها و ابعاد مختلف رسانه‌ای هستند و می‌توانند در شرایطی متفاوت مورد بحث و تبادل نظر مخاطبان قرار گیرند. پس آنچه می‌خوانید بازخوانی از فیلمی است که به طور حتم از آن می‌توان به عنوان فصل نوینی از تولیدات سینمایی کشور به ویژه در حوزه‌های فنی یاد کرد.
فیلم سینمایی «محمد رسول الله (ص)» از محاصره مسلمانان در شعب ابیطالب آغاز می‌شود و به پیش از تولد پیامبر اسلام باز می‌گردد. در این فیلم مخاطب شاهد وقایعی است که پیش از تولد پیامبر اسلام تا ۱۲ سالگی ایشان را در بر می‌گیرد. صحنه‌های وفات مادر رسول اکرم در روستای ابواء و صحنه‌های مربوط به دوران شیرخوارگی و خردسالی پیامبر در روستای سعدیه هم از دیگر بخش‌های فیلم است.
فیلم با اولین سفر پیامبر به شام و رسیدن به صومعه بحیرا به پایان می‌رسد. بحیرا راهبی مسیحی است که درباره ظهور آخرین پیامبر به ابوطالب بشارت می‌دهد.
علیرضا شجاع نوری در نقش عبدالمطلب پدربزرگ پیامبر اکرم (ص)، مهدی پاکدل در نقش ابوطالب عموی پیامبر (ص)، ساره بیات در نقش حلیمه دایه پیامبر (ص)، مینا ساداتی در نقش آمنه مادر پیامبر (ص)، محسن تنابنده در نقش ساموئل تاجر یهودی، داریوش فرهنگ در نقش ابوسفیان، رعنا آزادی‌ور در نقش ام‌جمیل همسر ابولهب، حمیدرضا تاج‌دولت در نقش حمزه عموی پیامبر (ص)، صادق هاتفی در نقش بحیرا راهب مسیحی، محمد عسگری در نقش ابولهب عموی پیامبر (ص) و حدود ۵۰۰ بازیگر و هنرور در این فیلم ایفای نقش کرده‌اند.
مجید مجیدی کارگردان این فیلم سینمایی برای ساخت فیلم «محمد رسول الله (ص)» انگیزه‌های محکمی داشت و به گفته این کارگردان در نشست خبری این فیلم، آزرده خاطر شدنش از توهین به ساحت مقدس پیامبر در رسانه دانمارکی باعث شد عزم خود را جزم و چراغ ساخت این فیلم سینمایی را روشن کند. چراغی که مورد عنایت مقام معظم رهبری قرار گرفت و شرایطی را ایجاد که رهبر انقلاب در اقدامی ارزشمند بر سر صحنه فیلمبرداری این اثر نیز حضور پیدا کنند، تا اهمیت تولید این پروژه مهم سینمایی بیش از پیش مهم جلوه پیدا کند.
لوکیشن اصلی فیلم «محمد رسول‌الله (ص)» هم شهرک پیامبر اعظم (ص) بود و بیش از ۷۰ درصد از فیلمبرداری این فیلم سینمایی در این شهرک انجام شد و بخش‌های دیگری از فیلمنامه در کرمان و عسلویه مقابل دوربین رفت.
تنها بخش این فیلم سینمایی که در خارج از ایران فیلمبرداری شد صحنه‌های مربوط به حمله سپاه ابرهه به مکه بود که تیم تولید نیاز به سفر به هند داشت؛ اما پس از به توافق نرسیدن با هندی‌ها این بخش از فیلم «محمد رسول الله» در آفریقا فیلمبرداری شد.
مجید مجیدی که از جمله کارگردانان شناخته شده سینمای ایران بوده که آثارش طی دهه‌های گذشته محل بحث و تبادل نظر طیف‌های متفاوتی از منتقدان و کارشناسان حوزه سینما بوده، آثاری که هرچند از در برخی مواقع به لحاظ محتوایی تفاوت‌های زیادی با هم داشتند، اما به گونه‌ای پیش روی مخاطبان قرار گرفته‌اند که به راحتی نمی‌توان از نام و قصه مطرح شده در آنها عبور کرد. قصه‌هایی که سرانجامش گاه دستمایه تولید آثاری سیاسی و اجتماعی تند و تیزی می‌شود و گاه آنچنان ملایماتی به لحاظ انسانی و جامعه شناختی به خود می‌گیرند که نمی‌تواند نشان گر مسیر مشخصی از سوی کارگردان و حتی بازیگری باشد، که این روزها کمرنگ‌تر از قبل در سینمای ایران حضور دارد.
اما بی تردید فیلم محمد رسول الله با یک دو جین دست اندرکار فوق حرفهای که هرکدام بدون تردید نمایندگانی شایسته از حوزه‌های تخصصی خود چه در ایران و چه در دنیای سینما بودند، می‌تواند یکی از متفاوت‌ترین آثار سینمایی این کارگردان مطرح در کارنامه کاری او باشد. فیلمی که اگرچه در زمان اکران با واکنش‌های متفاوتی هم رو به رو شد اما قطعاً انگیزه‌های تولیدش، آن هم بعد از گذشت چند دهه از ساخت شاهکار مصطفی عقاد در قالب فیلم «الرساله» به خودی خود موجب جلب توجه طیف وسیعی از مخاطبانی می‌شوند که دوست دارند بدانند مجیدی با چه انگیزه دست به خلق اثری زده که قطعاً یکی از پرهزینه ترین و پر اهمیت ترین پروژه‌های سینمایی کشورمان با موضوعات مرتبط تاریخ اسلام است.
این کارگردان سینما در یکی از چند نشست‌های مختلفی که به مناسبت اکران فیلم در نظر گرفته شده بود، پیرامون برخی از جزئیات این فیلم سینمایی گفته بود: حدود ۹ سال پیش مرا به جشنواره‌ای در دانمارک دعوت کردند و می‌خواستند برایم بزرگداشت بگیرند. همان روزها ماجرای توهین به ساحت مقدس پیامبر در رسانه‌ای در دانمارک پیش آمد و این مساله باعث شد که به این بزرگداشت نروم و در آن جشنواره شرکت نکنم.
وی افزود: آن روزها با خودم گفتم چطور می‌توانم در کشوری تجلیل شوم که به باورها و اعتقاداتم توهین کرده است. به همین دلیل نامه‌ای به رئیس وقت جشنواره نوشتم و اعلام کردم که نمی‌توانم در کشوری حضور یابم که به مقدس‌ترین ارزش‌ها و باورهای من توهین کرده است. من به آن جشنواره نرفتم ولی از همان موقع ذهنم مشغول این موضوع بود که چرا ما در کشور خودمان و در تمام این سال‌ها کاری برای پیامبر اسلام نکرده‌ایم و منتظر مانده‌ایم تا آنها حرکتی داشته باشند و سپس جواب آنها را بدهیم.
به هر ترتیب هرچه درباره قصه‌های مختلف فیلم سینمایی «محمد رسول الله» بگوییم، بعد از پایان هر قصه، داستان دیگری متولد می‌شود که جای روایت آن شاید بماند برای نگارش در کتاب‌ها و نشریات تخصصی که حرفهای زیادی درباره این فیلم مهم تاریخ سینمای دارند و به طور حتم در این چارچوب موسیقی متن فیلم هم یکی از همین چندین داستان است که توانسته به عنوان یکی از مؤلفه‌های پایدار و یادگارگونه فیلم لقب بگیرد.
یک فرآیند موسیقایی که به واسط هنرمند و خواننده‌ای جهانی به نام «ای آر رحمان» که در پیشینه فعالیت‌های خود ساخت موسیقی بسیاری از آثار درخشان سینمایی به چشم می‌خورد، توانست در کنار دیگر ویژگی‌های این فیلم سینمایی آن قدر دارای ارزش و اعتبار باشد که آلبوم موسیقی متن فیلم را در قالب یک بسته مجزا روانه بازارهای جهانی فروش محصولات موسیقایی کند.
این آهنگساز پنجاه و شش ساله از جمله هنرمندانی است که فعالیت‌های حرفهای خود در عرصه آهنگسازی را از دهه نود آغاز کرد و طولی نکشید که از او به واسطه توانمندی‌هایش به عنوان هنرمندی حرفهای و دارای سبک در دنیای موسیقی قدردانی کردند. کما اینکه در همین مدت نیز توانست جوایز معتبری در حوزه موسیقی متن فیلم آثار سینمایی از جمله «جایزه بفتا»، «جایزه گلدن گلوب»، «جایزه اسکار» را از آن خود کند.
وی به سال ۱۳۹۴ بود که در نشستی پیرامون ساخت موسیقی فیلم «محمد رسول الله» مجید مجیدی گفته بود: من خیلی طرفدار سینمای هالیوود بودم اما مجیدی من را به سمت سینمای ایران جذب کرد. من احترام زیادی برای ایشان قائل هستم. همکاری کردن با این فیلم از سه جهت برای من دارای اهمیت بود. اول اینکه فرصت همکاری با یک فیلم ایرانی را پیدا می‌کردم، دوم فرصت حضور در ایران و سوم فرصت حضور کنار مجید مجیدی در فیلمی برای حضرت رسول (ص) بود.
آی آر رحمان ادامه داد: من از بچگی هوادار فیلم‌های مذهبی بودم. البته ساخت موسیقی این فیلم اولش برایم ترسناک بود زیرا کار من باید مورد قبول حضرت رسول (ص) و خداوند قرار گیرد. به هر حال هر سینمایی بازتاب دهنده فرهنگ آن کشور است. مثلاً سینمای هند تأمین کننده سرگرمی است. هالیوود آینده‌محور است اما سینمای ایران کیفیت خاصی از معصومیت را متجلی می‌کند و من طرفدار پروپاقرص این فیلم‌ها هستم. کارگردان‌های ایرانی هم ارتباط مؤثری با مخاطب برقرار می‌کنند.
این آهنگساز در بخش دیگری از سخنانش گفته بود: درباره تعامل با آهنگساز من سعی کردم تم‌ها را به صورت ایده در اختیار مجیدی قرار دهم و البته باید او را مجاب می‌کردم که این کار نهایی نیست و خیلی طول می‌کشد موسیقی این فیلم تمام شود؛ زیرا آقای مجیدی ترجیح می‌داد کار تمام شده را بشنود. این فرآیند زمان زیادی برد و انرژی زیادیسبک کار در ایران و هالیوود شبیه هم است. در واقع ما باید برای یک فیلم تمام شده موسیقی بسازیم و کار را ارائه دهیم. نحوه ساخت این فیلم طوری بود که من مدت‌ها منتظر فرصت بودم با چنین پروژه‌هایی همکاری کنم مصرف کردیم تا من و مجید مجیدی به درک مشترکی برسیم. در یکی از سکانس‌ها من «لبیک اللهم لبیک» را به موسیقی اضافه کردم و البته نمی‌دانستم که واکنش مجیدی درباره کار من چیست. با این حال او پس از شنیدن این کار واکنش خوبی نشان داد و مرا در آغوش کشید.
رحمان با بیان اینکه ساخت موسیقی «محمد (ص)» ۶ ماه زمان برده است، افزود: سبک کار در ایران و هالیوود شبیه هم است. در واقع ما باید برای یک فیلم تمام شده موسیقی بسازیم و کار را ارائه دهیم. نحوه ساخت این فیلم طوری بود که من مدت‌ها منتظر فرصت بودم با چنین پروژه‌هایی همکاری کنم. فیلمی که در آن بتوانم با مخاطب ارتباط بگیرم. فیلمی که موسیقی در آن یک کارآکتر باشد نه اینکه نقش کاغذدیواری را ایفا کند. قبل از ساخت موسیقی این فیلم درباره چهار پنج مقام موسیقی عربی مطالعه داشتم. قالب‌های موسیقی عربی شباهت‌های زیادی به مقام‌های موسیقی هندی دارد اما من نمی‌خواستم در این قالب فرو بروم زیرا می‌خواستم محصول نهایی یک اثر بین‌المللی باشد. به هر حال هدف از ساخت موسیقی این فیلم ارتباط گرفتن با مخاطب در همه جهان است و صرفاً مخاطب خاورمیانه هدف ما نیست. جالب است بدانید که من و آقای مجیدی حدود ۲۵۰ قطعه موسیقی از بلغاری و مقدونی گرفته تا موسیقی ایرانی گوش کردیم تا بفهمیم موسیقی ما باید دارای چه شکلی باشد.
این آهنگساز جهانی موسیقی فیلم که طی سالهای اخیر در پروژه‌های متعددی به عنوان آهنگساز حضور داشته، در بخش دیگری از این نشست بود که وقتی از او درباره ماندگاری موسیقی فیلم «محمد رسول الله (ص)» پرسیدند، پاسخ داد: خودم هم نمی‌دانم جواب این سوال چیست. زمان بهترین قاضی خواهد بود. موسیقی این فیلم کار متفاوتی است و شباهت به کارهای دیگر ندارد. البته من معتقدم که سینمای ایران حرف خود را با احترام می‌زند و همیشه به سنت‌ها و مرزها احترام می‌گذارد. من فیلم‌های زیادی از سینمای ایران دیدم. مثل «بچه‌های آسمان»، «رنگ خدا»، «باران»، «لیلا»، «جدایی نادر از سیمین»؛
وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه با توجه به اسکاری شدن این فیلم چقدر به دیده شدن موسیقی فیلم «محمد رسول‌الله (ص)» در این سطح اعتقاد دارد توضیح داد: اسکار را نمی‌دانم اما بازخوردها خیلی خوب بوده است. خیلی از کسانی که مرا می‌شناسند مدام می‌پرسند موسیقی این فیلم چه زمانی پخش می‌شود. اینکه این فیلم نماینده ایران در اسکار است اتفاق خیلی خوبی است اما من ترجیح می‌دهم موسیقی‌ام اسکاری نشود زیرا هدیه‌ای برای ساحت حضرت محمد (ص) است.
وی در حین برگزاری یک کارگاه آموزشی سی و ششمین جشنواره جهانی فیلم فجر بود که درباره سلیقه مجیدی نسبت به آهنگسازی فیلم توضیح داد: در این فیلم مجید مجیدی مایل بود موسیقی فیلمش یک کاراکتر باشد و در غیر این صورت سکوت حاکم شود. نگاه او این بود که موسیقی، زاویه دید خدا نسبت به بندگان باشد.
آی آر رحمان در مورد آشنایی با مجید مجیدی بیان کرد: اولین بار سال ۱۹۹۹ یا ۲۰۰۰ بود که فیلم «رنگ خدا» را از او دیدم که تمام حساسیت‌ها و لطافت‌های ایران را نشان می‌داد. از آن زمان به بعد سعی کردم با کنجکاوی فیلم‌های ایرانی را دنبال کنم و با سینمای عباس کیارستمی و دیگران آشنا شدم. بعد از آن بود که مجیدی به من برای ساخت موسیقی فیلمش پیام داد و من هم به دلیل عشق به پیامبر اسلام و کار کردن با مجید مجیدی این کار را قبول کردم، چون مجیدی نسل‌های متعدد فیلمسازان را در هند مدیون خودش کرده است.
این آهنگساز بین المللی، شجاعانه‌ترین کارش در زندگی را ساخت موسیقی فیلم «محمد رسول الله (ص)» دانست و افزود: موسیقی فیلم‌های مجیدی تا پیش از این فیلم، مینی مال بود، اما او برای فیلم جدیدش موسیقی باشکوه می‌خواست و مدتی طول کشید تا متوجه بشوم چه در نظر دارد و بعد از آن کارم ساده شد.
وی درباره موسیقی فیلم «محمد رسول الله (ص)» و اینکه آیا از نوازنده‌های ایرانی و تم موسیقی ایرانی استفاده شده است، توضیح داد: مجید مجیدی می‌خواست موسیقی فیلمش جهانی باشد و قصدمان این نبود که پیام پیامبر اسلام تنها برای ایرانی‌ها و عرب‌ها باشد. قرار بود موسیقی فیلم انعکاس دهنده دنیا و بازتاب دهنده سبک زندگی حضرت محمد (ص) باشد. بر این اساس، تم صلوات را با گروه کر بزرگی خلق کردیم. برخی از سولوها و همچنین دودوک را در ایران کار کردیم. از نوازنده‌های مصری، هندی و ایرانی نیز در بین نوازنده هایمان استفاده کردیم و قصدمان این بود در برکت ساخت این موسیقی همگی شریک باشند.
آهنگساز فیلم سینمایی «محمد رسول الله (ص)» در مورد بودجه کم برای ساخت موسیقی فیلم گفت: به شما توصیه می‌کنم با بودجه کم هم موسیقی بسازید چون در این صورت است که خلاقیت‌های شما بروز می‌کند همچنان که من برای ساخت اولین موسیقی فیلمم، ۵۰۰ دلار دستمزد دریافت کردم که آن زمان بسیار ناچیز بود. همچنین برای ساخت موسیقی «میلیونر زاغه نشین» ۳۰ هزار پوند دستمزد پیشنهاد شد که برابر با دستمزد ساختن یک ترانه بود اما من هدف والاتری داشتم.
آنچه روایت شد فقط بخش کوتاهی از قصه ساخت موسیقی متنی بود که طبیعتاً همچون دیگر بخش‌های فیلم با زحمات و تلاش زیادی به نتیجه نهایی رسیده است. نتیجه‌ای که می‌تواند دستاورد ارزشمند هم برای سینمای ایران و هم حوزه آهنگسازی محسوب شود. اما آنچه در این مجال کوتاه می‌توان به آن اشاره داشت، تلاش برای بیشتر شنیده شدن چنین موسیقی‌هایی در مارکتینگ موسیقی ایران است که هنوز نتوانسته در قالب منسجم و برنامه ریزی فرصتی برای عرض اندام داشته باشد، کما اینکه در صورت ایجاد یک شرایط منسجم‌تر می‌شد برنامه ریزی هایی برای اجرای زنده از موسیقی فیلمی کرد که در همین سال‌ها نشان داده که به واسطه حضور آهنگسازان معتبر ایرانی چه جایگاه ارزشمندی میان مخاطبان دارد.
اتفاقاً توجه به چنین مقولاتی است که می‌تواند فضای بهتر و مطمئن‌تری را برای ورود آهنگسازان و هنرمندان حرفهای ایرانی و جهانی را برای ساخت و تولید آثاری اینچنین فراهم کرده و موجب ایجاد شرایطی شود که کلید واژه همیشگی «موسیقی خوب» به واسطه چنین موسیقی‌هایی میدان بیشتری برای عرض اندام با اتکا به باورها و اعتقادات مذهبی ایرانیان در مقایسه با رشد بی رویه موسیقی تجاری داشته باشد.