چولی بافی در خراسان شمالی رو به فنا

چولی‌بافی یکی از صنایع‌دستی مهم و پرارزشی است که با هزینه بسیار ناچیز، ساخته می‌شود. مواد اولیه این محصول، صرفاً شاخه‌های نازک درخت بید سفید است که می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
به گزارش ایسنا، چولی بافی از گذشته‌های دور در خطه خراسان مرسوم بوده و افراد در مناطق مختلف برای امرار معاش و حتی سرگرمی به آن اشتغال داشتند. اما رفته رفته همانند بسیاری از هنرها و صنایع دستی دیگر که به فراموشی سپرده شدند، اکنون در خطر فراموشی و از بین رفتن قرار دارد.
براساس بررسی‌های انجام شده، چولی بافی اکنون صرفاً در مناطقی از بخش درق شهرستان گرمه وجود دارد و افراد کمی به واسطه تجربیات گذشته، آن را زنده نگه داشته‌اند. البته در شهر صفی آباد شهرستان اسفراین نیز تا حدودی می‌توان چنین اقداماتی را یافت اما آن‌ها بیشتر به سبد بافی شباهت دارد تا چولی بافی.
کارشناس میراث ناملموس اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی در گفت و گو با ایسنا در این خصوص می‌گوید: اهالی گرمه در پاییز ساقه‌های نازک را از درخت بید جدا می‌کنند. شاخه‌ها که بسیار نرم و منعطف هستند با نام ترکه خوانده می‌شوند و تار و پود چولی را تشکیل می‌دهند. دست بافته‌هایی که حاصل در هم تنیدن ترکه‌ها هستند و چولی‌بافی نامیده می‌شود.
علی حسین پناه می‌افزاید: این فن در استان از رونق و فراوانی بسیاری برخوردار بوده و نیازهای منطقه را تأمین می‌کرده است و تمام مراحل تولید توسط اهالی منطقه انجام می‌گرفته است که به‌مرور زمان با آمدن صنایع چوب و ابزارهای ارزان پلاستیکی، سختی مراحل کار، عدم وجود امکانات کافی، جولان دلالان و نبود بازار مناسب برای فروش محصولات و نقص بازاریابی مصرف چولی در میان اهالی کمتر شده است و در خطر ازبین‌رفتن قرار گرفته است.
حسین پناه می‌گوید: سبدبافی به عقیدهٔ بسیاری از محققان، پس از سنگ‌تراشی قدیمی‌ترین صنعتی است که انسان با آن آشنایی حاصل کرده است. این صنعت منشأ بسیاری از صنایع‌دستی دیگر از جمله پارچه‌بافی، گلیم‌بافی، بامبوبافی، سفالگری و کوزه‌گری است. هنگامی که بشر هنوز با صنعت سفالگری آشنا نشده بود، سبدها را با گِل پوشانده و در روی آتش می‌پخت تا وسیله‌ای به دست آورد که کاربردهای مختلفی نظیر نگهداری آب داشت (بسیاری از انواع کوزه‌ها و سفالینه‌های روزگاران نوسنگی و مس، نی‌ها یا ترکه‌هایی در خود دارند و نشانه آن است که سفالگری اصلاً از فن سبدبافی پدیدآمده است.)
وی با بیان اینکه بافتن گلیم، قالی و انواع پارچه‌ها از روی سبدبافی و حصیربافی اقتباس شده است، اظهار می‌کند: قدیمی‌ترین نمونه دست‌باف به حدود ۶ هزار سال قبل تعلق دارد، درحالی‌که نمونه‌های حصیربافی مکشوفه در آفریقا به‌پیش از این تاریخ مربوط می‌شود. اگر قبول داشته باشیم که صنعت سفالگری در حدود ۱۰ هزار سال پیش پا به عرصه وجود گذاشته است؛ سبدبافی و حصیربافی عمری بیش از این مدت دارند.
کارشناس میراث ناملموس اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی می‌گوید: از سبد در اندازه‌ها و شکل‌های مختلف به‌عنوان ظرف استفاده می‌شود و حصیر برای پوشاندن کف و سقف به کار می‌رود. سبدبافی از صنایع‌دستی و خانگی بسیار رایج است و مصارف گوناگون دارد. زنبیل، کلاه، سفره، سبد، آبکش و زیر داغی از محصولات این رشته است. حصیر و سبد تنها جنبه مصرفی ندارند بلکه تعداد قابل‌توجهی از حصیرها و سبدهایی که بافته می‌شود و مخصوصاً سبد و حصیرهای رنگی دارای جنبه‌های هنری و تزئینی است.

مراحل چولی‌بافی
یکی از معدود استادکاران چولی باف که اکنون در شهرستان گرمه زندگی می‌کند در گفت و گو با ایسنا می‌گوید: این روزها بازار چولی به شدت راکد است و اگر سفارشی نباشد مردم بندرت به سمت خرید این هنر دست ساز می‌آیند.
وی درباره مراحل تولید و چولی‌بافی، بیان می‌کند: برای شروع بافت، ابتدا شاخه‌های نازک مناسب بافت چولی را از درخت بید سفید شاخه‌های آن اغلب نازک، گاهی تقریباً واژگون و اغلب به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمزند، جدا کرده و متناسب با بلندی چوب‌ها از یکدیگر تفکیک شده، سپس شاخ و برگ‌های ریز اطراف ترکه‌ها را می‌برند.
موسی الرضا فخرانی ادامه می‌دهد: پاک‌کردن یا تمیزکردن بید به این صورت است که بعد از هرس‌کردن درخت، ترکه‌ها را دانه‌به‌دانه از شاخه اصلی جدا می‌کنند. گره‌های روی ترکه‌ها را با قیچی می‌زنند و صافش می‌کنند. بعد هم شاخه‌های ریزودرشت را از هم جدا می‌کنند. هرچه محصول کوچک‌تر باشد، شاخه‌های ظریف‌تر و باریک‌تری نیاز دارد.
موسی الرضا فخرانی می‌افزاید: ترکه‌های انتخاب شده برای کار را، مضربی از چهار در نظر گرفته و ترکه‌های چهارتایی را با هم جفت کرده به‌صورت دو دسته عمود بر روی یکدیگر قرار می‌گیرند پس از آن بافت با دو ترکه “بافتنی” نامیده می‌شود، آغاز می‌شود.
وی می‌گوید: در ابتدا برای اینکه ترکه‌ها سوار بر هم از حالت اولیه خارج نشوند بافتنی را تازده و چهار ترکه بین آن قرار می‌گیرد (دو بافتنی روی چهار ترکه، دو بافتنی زیر چهار ترکه) و به‌صورت چهارتا زیر چهارتا رو از چهار طرف یک یا دو بار عبور داده، سپس هر بافتنی به روش یکی زیر یکی رو دورتادور مربع تشکیل شده، بافته می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: هنگام بافت چولی که حالت گود دارد، جهت گودی دادن به بافت، ترکه‌ها را با دست خم کرده و ترکه‌ها بافتنی را زیردست حالت داده و از لابه‌لای هم عبور می‌دهند. با تکرار این عمل به بافت، حالت کفی و دیواره داده می‌شود. در مرحلهٔ بافت چند عدد از ترکه‌ها در کنار یکدیگر و چند عدد دیگر به‌صورت متقاطع روی آن‌ها قرار می‌گیرد تا تشکیل یک کاسه دهد.
فخرانی بیان می‌کند: بعد از پایان بافت قسمت پائین، در محلی که قرار است از آنجا لبهٔ کار بافته شود، به بافت بدنه چولی، حالت مارپیچی می‌دادند و کار را به شیوهٔ قبلی ادامه می‌دادند و انتهای کار را نیز به‌صورت مارپیچ خم می‌کردند و محصول نهایی چولی یا آبکش برنج بافته می‌شد. مرحله بعد مرحله اصلاح چولی است. بعد از اینکه بافت چولی به اتمام رسید، نیاز است سر ترکه‌های اضافی اطراف چولی که از بافت بیرون قرار گرفته به‌وسیله کارد، برش داده شوند. بدین صورت بدنه چولی حالت هموار و یکنواخت‌تری به خود می‌گیرد.
به گزارش ایسنا، در صنایع‌دستی چولی‌بافی از قدیمی‌ترین بافته‌های بشر است. از همان زمان که بشر با تنیدن ساقه‌ها و شاخه‌های نازک درهم آشنا شد، چولی‌بافی نیز آغاز شد. این هنر در قدیم جز آن دسته ازصنایعی محسوب می‌شد که بیشتر جنبه کاربردی داشت تا هنری و عمدتاً برآورندهٔ نیازهای مصرفی محلی و منطقه‌ای به شمارمی رفت. در نقاط مختلف ایران بنا بر طبیعت هر منطقه، از الیاف طبیعی آن برای بافت چولی (آبکش) استفاده می‌شود. در استان خراسان شمالی از شاخه‌های درخت بید سفید و در این اواخر از شاخه‌های بیدمشک استفاده می‌کنند. این صنایع دستی تا به امروز بی هیچ تغییری ادامه یافته است.
گفتنی است مراحل تولید چولی‌بافی به‌تازگی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.