از فرهنگِ کتابخوانی تا جامعه‌ی کتاب‌نخوان
مرجانه حسین‌زاده
سال‌هاست رسانه‌ها به انحاء مختلف در تلاش‌اند تا «عادت کتابخوانی» را به عنوان یک فرهنگ به جامعه تزریق کنند و برای این منظور به کرات از اهمیت نقش کتابخوانی در ارتقا و اعتلای حیات اجتماعی و توسعه‌ی اقتصادی جامعه گفته‌اند. طی سال‌های گذشته شاهد بوده‌ایم که نمایشگاه‌های سالانه‌ی کتاب، طرح‌های فصلی خریدکتاب و.. هم به‌صورت مستمر برگزار شده‌اند تا مردم به کتابخوانی تشویق و ترغیب شوند اما آمارها همچنان نشان می‌دهد که سرانه‌ی مطالعه‌ی کتاب که در سال 1381 تنها 7 دقیقه در شبانه‌روز برای هر شهروند ایرانی بوده، در سالِ 1399 تنها به 16 دقیقه در شبانه‌روز رسیده و لذا رشد چندانی نداشته است. دراین میان نقش نهادها و مسئولین فرهنگی جامعه در نهادینه‌کردنِ فرهنگ مطالعه مسئله‌ای است که همواره غافل مانده است. یکی از این نهادها، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است که با هدف «زمینه‌سازی برای ارتقا مطالعه» از سالها قبل آغاز به‌کار کرده است، با مدیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی استان خراسان رضوی در خصوص اقداماتی که تاکنون این نهاد برای افزایش سرانه‌ی کتابخوانی انجام داده گفتگو می‌کنم، حجت‌الاسلام علی‌اکبر سبزیان در این‌باره اظهار می‌کند: نهاد کتابخانه‌های عمومی استان به عنوان متولی اصلی ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی همواره سعی بر آن داشته با برگزاری برنامه‌ها و فعالیت‌های کتاب‌محور اعم از نشست‌های کتابخوانی در سطح مدیران، اعضای کتابخانه‌ها و مدارس، حسینیه‌های کتاب، منبر کتاب و آئین‌های معرفی و نقد و بررسی کتاب با حضور نویسندگان در موضوعات مختلف، مسابقات فرهنگی و … علاوه بر لبیک‌گویی به یکی از دغدغه های مقام معظم رهبری(مدظله العالی) گام موثری در نهادینه‌کردن عادت مطالعه و ترغیب و تشویق جامعه به سمت کتاب و کتابخوانی بردارد.
وی ادامه می‌دهد: همچنین امکان دسترسی 47 کتابخانه عمومی در سطح استان به پایگاه های اطلاعاتی معتبر در راستای ارائه خدمات مبتنی بر وب، راه اندازی کتابخانه های سیار با هدف ارائه خدمات کتابخانه ای به مناطق دور افتاده و کم برخودار، برگزاری جشنواره کتابخوانی رضوی به عنوان بزرگترین مسابقه فرهنگی کتاب محور در کشور، تسهیلگری در راه اندازی سالنهای مطالعه در استان از جمله اقدامات و فعالیت‌های انجام شده‌ی دیگر است.
مردم استان خراسان رضوی کتابخوان‌تر شده‌اند!
سبزیان با اشاره به آمارِ برگزاری برنامه های فرهنگی کتاب‌محور به ویژه در ایام کرونا توسط این اداره، معتقد است مردم استان خراسان رضوی کتابخوان‌تر شده اند. او شعارِ اداره کل کتابخانه‌های عمومی خراسان‌رضوی در سال 1400 را، «برگزاری 14000 رویداد فرهنگی کتاب محور» اعلام کرد و گفت: خوشبختانه توانسته‌ایم به بخش عمده ای از این هدف دست پیدا کنیم. علاوه بر برگزاری 1400 رویداد فرهنگی کتاب‌محور شاهد استقبال بی‌نظیر مردم از این برنامه‌ها و فعالیت‌ها بوده‌ایم. همچنین آمار منابع امانت گرفته شده در کتابخانه‌های عمومی استان نشان از تاثیر مثبت و حرکت رو به رشد افزایش سرانه مطالعه در جامعه دارد.
کتابخوانی بدون اثر و ثمر
با دو نویسنده‌ی کهنه‌کار و جوان مشهدی در خصوص آمارهای مدیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی استان خراسان رضوی و اینکه آیا اساسا این نهاد در مشهد توانسته در افزایش سرانه‌ی کتابخوانی کاری انجام بدهد یا خیر، گفتگو می‌کنم. حمیدرضا سهیلی، نویسنده‌ی صاحب‌نام مشهدی که بیشتر از تمامی آثارش او را با کتابِ وزینِ «صدسال تئاتر مشهد» می‌شناسیم، می‌گوید: نهاد کتابخانه‌های عمومی استان نتوانسته به درستی از پسِ این مسئولیت بر بیاید، افزایش سرانه کتابخوانی وقتی صورت میگیرد که ما اثر و ثمر آن را در جامعه ببینیم. آیا در شهر ما این اثر مشهود است؟ اگر از چند نویسنده سوال کنیم که «این نهاد کجاست؟» حتی پاسخ این سوال را ندارند و مطمئن باشید که نمی‌دانند نهاد کتابخانه‌های عمومی شهرشان کجاست.
این پیشکوست تئاتر ادامه می‌دهد: وقتی می‌توانیم بگوییم سرانه‌ی مطالعه افزایش پیدا کرده که شاهد تاثیر آن در جامعه باشیم و وقتی می‌توانیم حرف از جامعه‌ی کتاب‌خوان بزنیم که از هر خانواده حداقل یک نفر اهل کتاب و کتابخوانی باشد و به نزدیکترین کتابخانه‌ی محل سکونت‌اش رفت و آمد داشته باشد.
تمرکز روی کتب خاص
جواد ترشیزی، نویسنده‌ی جوان مشهدی که به تازگی کتاب «قطار ابدی» او روانه‌ی بازار شده هم، معتقد است این نهاد نتوانسته در افزایش سرانه‌ی مطالعه کاری از پیش ببرد، به این جهت که تمرکز خود را روی مولفین و کتاب‌هایی خاص می‌گذارد، او می‌گوید: وقتی این اتقاق به کرات تکرار می‌شود این نگاه ازنهادِ مذبور القا می‌شود که کتابخوانی یعنی خواندن همین کتاب‌های به‌خصوص و وقتی در حوزه‌ی فرهنگ و هنر، اندیشه‌ورزی را زیر سوال می‌بریم، مبرهن است که با نتیجه‌ی معکوس مواجه می‌شویم.
لزوم ارتباط نهاد کتابخانه‌های عمومی استان با نویسندگان
وقتی از مدیرکل کتابخانه‌ای عمومی استان در خصوص چگونگی میزانِ ارتباط او با نویسندگان و فعالان کتاب در استان می‌پرسم، پاسخ می‌دهد:این اداره بارها اقدام به برگزاری آئین‌های معرفی، نقد و بررسی کتاب‌های منتشر شده با حضور خود نویسندگان و جمعی از فعالان عرصه کتاب و منتقدان کرده است. بدون شک برگزاری این قبیل برنامه ها نیازمند تعامل و همکاری مناسب و موثر با ناشران و نویسندگان است.
اما جواد ترشیزی با نهی حرف‌های او می‌گوید: هرچند این اداره در سال‌های گذشته جلساتی فرهنگی را برگزار کرده، اما تعداد آنها کم و همانطور که پیش‌تر اشاره کردم این جلسات به کتاب‌هایی خاص محدود بوده، اگر نهاد کتابخانه‌های عمومی توجه خود را محدود به قشری خاص نمی‌کرد و طی این سالها با مولف، مترجم و ناشران، با هر طیف و سلیقه‌ای به صورت مجزا و یا تجمیعی جلساتی «مستمر» می‌داشت، هم شناخت و آگاهی این نهاد از آثار قابل‌قبول بیشتر می‌شد و هم موجب هم‌افزایی نویسندگان می‌شد.
حمیدرضا سهیلی هم با طرح این پرسش که «آیا نهاد کتابخانه‌ها نویسندگان شهرش را می‌شناسد؟» به ادامه‌ی این موضوع می‌پردازد و بیان می‌کند: این اداره باید کتاب‌های نویسندگان را خریداری کند، برای دوست‌داران کتاب جلسات معرفی کتاب و کتابخوانی بگذارد. اگر این اداره به صور مستمر این کارها را انجام می‌دهد، می‌توان از عملکرد آن خشنود بود و اگر نه، باید به حالِ آن تاسف خورد! به‌نظر من شناخت و سپس رابطه‌ی نزدیک با نویسندگان باید اولویت کار مدیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی استان باشد…
فقدانِ ایستگاه‌های مطالعه در شهر
با توجه به نقش معماری و شهرسازی در علاقه‌مندی شهروندان به فرهنگ کتاب کتابخوانی، از حجت‌الاسلام علی‌اکبرسبزیان در خصوص ضرورت وجود جایگاه‌هایی عمومی در شهر برای ترغیب به کتابخوانی سوال می‌پرسم و اینکه چرا این نهاد که از متولیان ارتقا کتابخوانی است، تاکنون با همراهی شهرداری اقدام به راه‌اندازی ایستگاه‌هایی شهری مطالعه نکرده‌است، او پاسخ می‌دهد: همانطور که بارها بر این مسئله تاکید داشته ایم، به‌طور قطع افزایش سرعت و شتاب در مسیر ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی و افزایش سرانه مطالعه به همکاری، همراهی و هم افزایی سایر دستگاه های اجرایی نیاز دارد. این طرح نیازمند بررسی جوانب و تعاملات دو جانبه با شهرداری است.
نگاهِ مدیرانِ فرهنگی ما باید اصلاح شود
جواد ترشیزی در پاسخ به این سوال که «چه پیشنهادی برای افزایش سرانه‌ی مطالعه دارد» می‌گوید: کتاب را باید از یک کالای ایدئولوژیک، به یک کالای فرهنگی و مصرفی تبدیل کنیم، نگاه مدیرانِ فرهنگی ما باید اصلاح شود، حتی اگر معتقدند چنین نگاهی وجود ندارد، برآیندِ عملکردشان چنین چیزی را نشان می‌دهد.
این نویسنده در این‌باره می‌افزاید: مدتی قبل در تهران به مناسبتِ هفته‌کتاب شاهدِ تبلیغاتِ محیطی تعدادی کتاب به همراه عکس نویسندگان‌شان بودیم، این اتفاق خوب و مبارکی است اما مشکل اینجاست که صرفا کتاب‌های چند انتشاراتِ خاص نظیرِ انتشاراتِ حوزه هنری، سوره‌مهر و.. بود. وقتی آثارِ مصطفی مستور، یا خانم پیرزاد و دیگران نویسندگان مجوز ارشاد، پخش و نشر را میگیرد مشخصا آثار مسئله داری نیستند، بنابراین تبلیغات محیطی حقِ آن‌هاست.
این اداره باید مسابقات کتابخوانی، معرفی کتاب، جشن امضای کتاب و جلساتِ کتابخوانی بیشتری را در دستورکارِ خود قرار دهد.
برنامه‌های آینده‌ی این نهاد برای توسعه‌ی فرهنگ مطالعه
مدیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی استان در پایان گفتگو در خصوص برنامه‌های این نهاد در آینده برای توسعه‌ی فرهنگ مطالعه تصریح می‌کند:
هدف ما ساختن ایرانی توانا در سایه ایجاد ایرانی دانا و آگاه است. جامعه هدف ما کودکان به عنوان وفادارترین مخاطبین کتابخانه‌های عمومی است. اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی همچنان سعی خواهد کرد با برگزاری برنامه ها و فعالیت‌های فرهنگی کتاب‌محور و توسعه فضاهای کتابخانه‌ای از جمله کتابخانه‌های مستقر وسیار با ارائه خدمات کتابخانه‌ای به همه مناطق و همه اقشار جامعه به ویژه مناطق دور افتاده و کم برخودار علاوه بر انجام رسالت خود، یک گام بلند و موثر در راستای ایجاد ایران توانمند و دانا و آگاه بردارد.