آبکوه؛ بافتی فرسوده اما سرشار از ظرفیت
علی نژاد
محله آبکوه مشهد، قدمتی دیرینه دارد که اهالی بر این باورند که آبکوه قدمتی حدود هزار سال دارد اما علی دشتبان در کتاب «روزی، روزگاری آبکوه قدمت این محله را 400 سال عنوان کرده است، با این وجود این محله که اکنون یک محله بسیار کوچک از کلانشهر مشهد است، یکی از مهم ترین چالش این بافت قدیمی فرسوده بودن آن است.
فرسودگی چیست؟
فرسودگی کالبدی بافت‌های شهری یکی از چالش های جدی است که بسیاری از شهرهای جهان به ویژه کلانشهر ها را با آن مواجه‌اند بافت‌های فرسوده تلفیقی از فرصت های ویژه به‌عنوان سرآغاز توسعه درون زا و نیز شرایط بحرانی از نظر ناپایداری کالبدی-اقتصادی، زیست محیطی و ناهنجاری های اجتماعی است که برنامه ریزی برای ایجاد شرایط زیست و فعالیت مطلوب را اجتناب ناپذیر می‌کند. همچنین مکانیسم های مواجه با بافت های فرسوده شهری در کشورهای مختلف دنیا بر پایه بستر جغرافیایی، ویژگی های اجتماعی-اقتصادی و حقوقی-مدیریتی آن ها، نمود متفاوتی داشته است.
آبکوه بافتی فرسوده و فاقد میراث شهری
کلانشهر مشهد با گستره رو به رشدی از بافت های فرسوده شهری رو به روست که برنامه ریزی و تدابیر متناسب را در طرح‌های توسعه و عمران شهر بیش از پیش، ضرورت بخشیده است. از این رو، در طرح توسعه و عمران کلانشهر مشهد( 1385-1405)شناسایی بافت های فرسوده بعنوان یکی از اسناد مطالعات پایه محیط انسان ساخت مبتنی بر بافت های فرسوده شهری مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، اصلاحات شهرداری و بازدیدهای میدانی انجام شده است. براساس این سند، بافت آبکوه بعنوان یکی از بافت های فرسوده شهری فاقد میراث شهری شناسایی و معرفی شده است.
توسعه اطراف و باقی مانده آبکوه در شرایط سنتی
قلعه آبکوه، پیش از توسعه فیزیکی شهر مشهد به شکل روستایی در فاصله 7کیلومتری غرب آن قرار داشته و با انجام مطالعات طرح جامع شهر در سال 1346-49 و تصویب آن درسال 1351در شورای عالی شهرسازی و معماری ایران ، اراضی بایر پیرامون قلعه در مسیر توسعه قرار گرفت. در سال 61-62 با اجرای طرح تفصیلی به منظور پیوند قلعه بعنوان محله جدید شهر بامحدوده مرکزی شهر مشهد، بافت قدیمی آن به وسیله احداث یک محور ارتباطی از هم گسیخته شد و بافت به دوقسمت شمالی وجنوبی تقسیم شد. به این ترتیب تحولی عمده در حاشیه این مسیر اتفاق افتاد و به یک محور ارتباطی – اقتصادی عمده تبدیل شد. اما بعد از این به دلیل عدم اجرای سایرپیشنهادات طرح تفصیلی، دیگر بخشهای بافت در شرایط سنتی خود باقی ماند. امروزه قلعه آبکوه به دلیل ضعف کالبدی – عملکردی و کمبود تسهیلات و تاسیسات شهری به پهنه ای آسیب پذیر و فاقد کیفیات زندگی شهری در روند توسعه شهر نمود یافته است.
اصلاح و بازنگری طرح آبکوه در سال 94 با رویکرد مشارکت ساکنان
براساس اطلاعات درج شده در سایت گروه برنامه ریزی و توسعه سازمان فرهنگی و اجتمایع شهرداری مشهد، درطرح «نوسازی و بهسازی بافت فرسوده آبکوه» با توافقات میان تعاملی انجام شده بین کارشناسان، مدیران شهری و مردم در خصوص رویکرد اقدام در بافت، اعتبار چشم انداز و اهداف طرح در پاسخ به مسائل و مشکلات محدوده (جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی، مدیریتی، حمل و نقل، زیست محیطی…)، براساس صورتجلسه مورخ 1390/05/19در کمیسیون ماده پنج تصویب شد و برنامه زمانی اجرایی آن به صورت اولیه برای 4سال تدوین شد. در تابستان 1394بنا به ضرورت اصلاح و بازنگری طرح با رویکرد مشارکت حداکثری ساکنان ، تجمیع قطعات و بازگشایی معابر در دستور کار شهرداری قرار گرفت.
موقعیت و وضعیت فعلی آبکوه چگونه است؟
قلعه آبکوه در حوزه میانی غربی مشهد و در منطقه یک شهرداری قرار دارد، این محدوده با مساحتی در حدود 30هکتار بصورت پهنه ای با کیفیت زیستی، کالبدی و عملکردی ضعیف در مجاورت پهنه های برخوردار از توسعه و کیفیت بالای کالبدی و عملکردی قرار دارد. همچنین مطابق با سرشماری سال 1385جمعیتی در حدود 8350نفر را در خود جای داده است.
مهم‌ترین مشکلات بافت فرسوده آبکوه به ارتباط نامناسب مجریان طرح با مردم بوده است و با وجود این که شهرداری مشهد اقداماتی را از طریق شورای اجتمایع محلات در این زمینه به‌کار گرفته است اما توفیقات زیادی نداشته است و هنوز هم آن‌چنان که باید و شاید نتوانسته‌اند مشارکت حداکثری را در اجرای طرح بدست آوردند.
مردم از شهرداری گلایه دارند و انتظار دارند شهرداری توجه بیشتری به ظرفیت‌های این محله داشته باشد.
16 اقدام ویژه بافت در فرسوده آبکوه
اکنون شهردار منطقه یک مشهد از شنیده صدای مردم خبرداده و گفته است: با هدف رفاه حال ساکنین و درخواست‌های مردمی این بافت 16 اقدام ویژه توسط عوامل اجرایی منطقه در این بافت صورت پذیرفته است.
کوروش باوندی تصریح کرد: با توجه به نگاه ویژه مدیریت شهری در دوره ششم شورای اسلامی شهرمشهد مقدس به بافت های فرسوده تاکنون با تلاش ها و همت بی وقفه همکاران اجرایی این منطقه بیش از 16 اقدام ویژه شامل، اجرای تعمیر و نگهداری زمین های روباز به مساحت1500 متر مربع ، اجرای نقاشی دیواری پاتوق محله به متراژ 450 متر مربع، احداث 5 چشمه سرویس بهداشتی ، احداث انبار حوادث غیر مترقبه با مساحت300 متر مربع و لکه گیری آسفالت به متراژ 1500 متر مربع در این محدوده انجام شده است.
شهردار منطقه یک افزود: احداث 2 برج نوری به منظور تامین روشنایی پاتوق محله، احداث فضای سبز و جانمایی مبلمان پارکی پاتوق دستغیب 13 به مساحت 250 متر مربع و بازپیرایی و ایمن سازی 17 عمود روشنایی بوستان افرا با اعتبار کلی بالغ بر 15 میلیارد ریال برخی از دیگر اقدامات در بافت ابکوه بوده است که اجرایی شده و 13 اقدام دیگر نیز در مرحله تخصیص اعتبار و اجرا می باشد.
شهردار منطقه یک مشهد خاطرنشان کرد: تمامی این اقدامات مبتنی بر نیازهای ساکنین محترم بافت آبکوه و به منظور ارتقای کیفیت سکونت در بافت مذکور انجام شده و در خصوص نیازهای اساسی ساکنین این بافت که در محدوده منطقه واقع شده همواره در تلاشیم مسئولانه عمل کنیم.