هویت تاریخی مشهد؛ تحت تاثیر بی‌سلیقگی
علی نژاد
بافت اطراف حرم مطهر رضوی بافتی تاریخی و هویتی برای مشهد بود که با اجرای طرحی موسوم به «طاش» تقریبا به جنبه هویتی و تاریخی این بافت هیچ توجهی نشد.
طرحی که با عنوان بهسازی و نوسازی بافت اطراف حرم در سال ٧٢ و با هدف برنامه ریزی برای زائران کلید خورد و در سال ٧٤ طرح راهبردی تهیه و در سال ٧٥ نخستین مصوبه‌اش را گرفت، در آن سال و در دوره وزارت مهندس آخوندی این سند به تصویب رسید.
اگرچه بنا بود مبتنی بر ٣٦٠ هکتار این طرح تهیه شود اما در سال ٧٨ و با توجه به امکانات، محدود سازی در مداخله صورت گرفت و سرانجام برای کسب مصوبه به کمیسیون ماده ٥ رفت تا تبدیل شود به سند ملاک عمل در منطقه ثامن. البته خیلی زود استقبال بخش خصوصی از ساخت وساز در این موقعیت جغرافیایی، مسئولان وقت را واداشت تا پیشنهاد بازنگری در طرح را در همان ایام مجدداً مطرح کنند. بازنگری‌ای که در سال ٨٦ انجام شد و با توجه به استقبال بخش‌های مختلف میزان مداخله افزایش یافت، تا سال ٨٧ دوباره به کمیسیون ماده ٥ برود و مصوب شود. در واقع آخرین سندی که ملاک عمل است مربوط به سال ٨٧ است. تا اینکه بعد از سال ٩٢ رفته رفته موضوع بازنگری در طرح تفصیلی اطراف حرم دوباره مطرح شد. البته در همان آغاز کار هم عده‌ای به تصمیم گرفته شده اعتراضاتی فنی داشتند که برای ساکت کردن معترضان حتی کار به شکایت قضایی هم رسید، با این وصف کارهای غیرکارشناسی در دستورکار قرار گرفت.
یکی از جدی‌ترین ایرادهای مطرح شده، تجاری سازی غیرمتناسب در بافت پیرامونی حرم بود چرا که یکی از همان واژه‌های زیبایی که در طرح اولیه نوشته شده بود واژه معاصر سازی بود که البته تأکیدی هم به معماری اسلامی و ایرانی شده بود اما خروجی کار تنها بالارفتن ساختمان‌های تجاری با تنوعی از معماری‌ها بود وموافقان و مجریان در پاسخ منتقدان وقتی بیان می‌شد که چرا سرانه تجاری بالاست، می‌گفتند ترازش صفر است و با این بهانه راه توجیه برای ازدیاد مجتمع‌های تجاری باز می‌شد.
درنهایت با اجرای این طرح درسال‌های بعد به وضوح مشخص شد به بافت تاریخی و به سکونت توجه نشده و نقش مجاور کمرنگ است و اولویت، بلند مرتبه‌سازی بوده است. با همه اما واگرها این طرح در ساختار اصلی خود، ایجاد یک سری خیابان‌های شعاعی و باغ راه را به سمت حرم داشت و در راستای کاهش حجم سفرهای غیرمقصدی به حرم و اتصال این مسیرها به یکدیگر، معبری به صورت حلقه‌ای، به نام شارستان را در نظر گرفته بود.
اما بازگشایی این معابر از یک سو باعث مداخله بسیار زیاد و از هم گسیختگی کالبدی و شکنندگی ساختار اجتماعی و زنجیره اشتغال در بافت می‌شد و از سوی دیگر جابه‌جایی شدید جمعیت و از بین رفتن ارزش بافت‌های تاریخی، تعرض به آثار معماری با ارزش تاریخی را درپی داشت وعلاوه بر آن فرصت برای نوسازی و افزایش تراکم در لبه‌ها را ایجاد می‌کرد.
به گفته نماینده مشاور طرح جدید تفصیلی اطراف حرم مطهر موسوم به حریم رضوی، طرح طاش بعد از ۲۵ سال فقط ۵۰ درصد پیشرفته داشته چون مبنای آن تملک گسترده پلاک‌های مردم، تجمیع آنها و واگذاری به سرمایه‌گذار بود اما ما در طرح جدید، حجم تملک‌های اجباری در بافت را از سه هزار و ۳۰۰ مورد به کمتر از ۳۰۰ مورد رساندیم و این به معنی تحقق پذیری و فاصله کمتر طرح با اجرا است.
نایب رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای اسلامی شهر مشهدمقدس گفت: مشهدالرضا(ع) از پیشینه تاریخی بسیار غنی برخوردار است ولی متاسفانه هویت تاریخی این شهر تحت تاثیر بی‌سلیقگی قرار گرفته و باید در جهت تبیین و ترویج آن گام برداشت.
فاطمه سلیمی با بیان اینکه شهر مشهدالرضا(ع) از پیشینه تاریخی غنی برخوردار است، اظهارکرد: متاسفانه طی سال‌ها این هویت تاریخی با بی‌سلیقگی تحت‌تاثیر قرار گرفته است.
وی با اشاره به رویکرد و نگاه ویژه شورای ششم شهر مشهد نسبت به مقوله فرهنگ و هویت شهری، گفت: یکی از مهمترین موضوعات که باید در این حوزه مدنظر قرار گیرد، معرفی و تبیین ظرفیت‌های هویتی شهر برای سرمایه‌گذاران است.
سلیمی افزود: سرمایه‌گذار اگر نسبت به موضوعات هویتی عرصه‌های تاریخی آگاهی داشته باشد، می‌تواند از این ظرفیت برای جذب گردشگر و نگهداشت آن فضا استفاده کند.
وی مشهدمقدس را شهری فرهنگی، مذهبی و هویتی دانست و تصریح کرد: شهرداری باید با بهره‌گیری از ظرفیت‌های تبلیغات شهری به معرفی موضوعات هویتی شهر بپردازد چراکه در نقاط مختلف زیرساخت‌های متنوعی در این بحث داریم که می‌تواند به کمک بیاید.
نایب رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر مشهد گفت: برگزاری نمایشگاه‌ها به منظور آشنایی زائران و مجاوران با هویت شهر امام مهربانی‌ها دیگر اقدامی است که مدیریت شهری در این مسیر می‌تواند گام بردارد.
سلیمی با تاکید بر اینکه ساکنان هر محله و منطقه باید نسبت به محل سکونت خود از حیث هویتی و تاریخی اشراف کامل داشته باشند، تصریح کرد: اگر مردم با هویت خود آشنا باشند، مطالبه‌گر خواهند شد و همین مطالبه‌گری رونق محله و منطقه را به همراه خواهد داشت.
وی افزود: متولی اصلی در بحث ترویج و تبیین هویت شهر، شهرداری نیست و دستگاه‌های متولی باید پای کار بیایند؛ در عین حال، مدیریت شهری نیز از ظرفیت‌های خود در این جهت استفاده خواهد کرد.