جهیزیه اعتبار دختر است؟
مریم خبیری | کارشناسی ارشد حقوق خصوصی و مدرس دانشگاه
آیا ارزش و اعتبار یک دختر پس از ازدواج، به میزان جهیزیه‌ای است که می‌آورد؟ آیا تهیه جهاز برای دختر یک الزام است که بر دوش خانواده وی گذاشته می‌شود؟
موضوعی با عنوان جهیزیه در کنار مهریه، در میان اغلب خانواده‌های ایرانی، به ابزاری برای سنجش میزان شأن دختران تبدیل شده که البته فقط از لحاظ عرفی اینگونه است. در صورتی که طبق قانون مدنی و موازین شرعی، تأمین معاش و کلیه‌ی لوازم مربوط به زندگی، با مرد است. پس چرا در عرف و اکثر شهرهای ایران، جهیزیه را به نوعی وظیفه دختر و خانواده وی می‌دانند؟
با نگاهی به تاریخچه جهیزیه می‌توان گفت که جهیزیه، رسمی به نسبت مشترک در سرتاسر جهان است و در تمامی فرهنگ‌ها یافت می‌شود. به طوری که بعضی نقاط جهان جهیزیه را ارثیه دختر از والدینش می‌دانستند. در قدیمی‌ترین گزارش‌های موجود که به قانون حمورابی باز می‌گردد، به تهیه لوازم اولیه وسایل زندگی که از طرف خانواده عروس به عنوان یک رسم تهیه می‌شد اشاره شده است، از این‌رو می‌توان فهمید جهاز برای عروس از گذشته‌های دور یک رسم متداول بوده است اما در حال حاضر که جهیزیه در بسیاری از شهرهای ایران بر عهده خانواده دختر است، این رسم در کشورهای جهان اول و توسعه‌یافته به دست فراموشی سپرده شده است.
شایان ذکر است در معدود کشورهای جهان اولی هم که همچنان این امر روال است، جهیزیه را فقط در حد ملزومات اولیه زندگی می‌دانند و جوانان خودشان مسئولیت تهیه لوازم ضروری برای آغاز یک زندگی مشترک را برعهده می‌گیرند. در صورتی که در ایران، جهیزیه قدمی فراتر از آماده‌سازی لوازم ضروری و حتی غیرضروری گذاشته؛ تا جایی که در بسیاری از خانواده‌ها حتی برند کالاهای تهیه شده نیز از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و به این ترتیب در برخی از خانواده‌ها هزینه اختصاص یافته به این امر، گاه به بیش از صدها میلیون تومان افزایش می‌یابد.
خانواده‌ها وسایلی را برای جهیزیه دختران‌شان تهیه می‌کنند که بسیاری از خانواده‌های قدیمی، تنها با بخش کوچکی از آن سال‌هایی طولانی به زندگی مشترک خود ادامه داده‌اند. این در حالی است که حتی برخی از این کالاها هیچ‌گاه مورد استفاده قرار نمی‌گیرند و اینگونه برداشت می‌شود که قصد خانواده عروس از خرید این کالاهای غیرضروری، این بوده که به همه نشان دهند جهیزیه کامل و بی‌نقصی را برای دخترشان تهیه کرده‌اند.
باید توجه داشت که جهیزیه دادن، یک سنت قدیمی است و نحوه آماده کردن آن از گذشته تا به امروز، تفاوت‌های زیادی را به خود دیده است؛ پس موافقان و مخالفان خودش را هم دارد. موافقان جهیزیه بر این عقیده‌‌اند که جهیزیه دادن، نوعی کمک مالی دختر است به زوج برای آغاز زندگی مشترک. در مقابل در تفسیر مخالفان این امر، می‌توان گفت که وقتی یک زوج قدرت مالی کافی برای زندگی شروع زندگی مشترک، تهیه وسایل منزل و به طور کلی معاش لازم را ندارند، چه ضرورتی وجود دارد که ازدواج کنند و مستقل شوند؟ آن‌هم در شرایطی که در واقعیت امر، مستقل نیستند؟
در تفسیر نظر موافقان از منظری دیگر می‌توان گفت خانواده دختر وظیفه دارند برای فرزندشان جهیزیه آماده کنند؛ همان‌گونه که خانواده پسر باید وی را در تهیه مسکن حمایت کنند. در مقابل مخالفان نیز معتقدند با توجه به شرایط اقتصادی نابسمان فعلی، توقع حمایت مالی از خانواده‌ها امری باطل است.
از سویی دیگر موافقان جهیزیه که در این راستا محافظه‌کارانه رفتار می‌کنند، با این باور که اگر دختر را بدون جهیزیه به خانه بخت بفرستی، تا آخر عمرش جلوی همسر و خانواده وی شرمنده است، در خانواده شوهر جایی ندارد، نمی‌توان دهان مردم را بست و امثال این‌ها، پافشاری بر تهیه جهیزیه دارند. (البته این نگرش‌ها خود جای اندیشه دارند که از کجا تغذیه می‌شوند و آیا ارزش یک دوشیزه در دین اسلام بنا بر مستندات متعدد، با ندادن جهیزیه از بین می‌رود یا خیر؟).
در صورتی که مخالفان این گزاره اعتقاد دارند حرف و حدیث اطرافیان و مردم در هر شرایطی به گوش می‌رسد و هر اقدامی، باز هم جایی را برای صحبت‌های دیگران باز می‌کند. اگر اعتبار و آبروی یک دختر به جهیزیه وی است، پس همان بهتر که نباشد!
در موازات دو نظریه فوق، نگرش نصف_نصف یا 50-50 هم مطرح می‌شود که مخاطبان خودش را دارد. نظر دسته آخر را می‌توان این‌طور تفسیر کرد که تا زمانی‌که خود زوجین از عهده مسائل مالی برنمی‌آیند، شاید لزومی هم به ازدواج و تشکیل زندگی نباشد. چرا که حمایت خانواده‌ها، مسیری را برای دخالت در زندگی زوجین می‌گشاید و شاید به همین امر است که بخش قابل توجهی از خانواده‌ها، اجازه دخالت در زندگی زوجین را به خودشان می‌دهند.
اصطلاحاتی چون جهیزیه اعتبار دختر است و امثال آن که بسیار شایع است، خود مصداق نوعی خشونت علیه زنان به شمار می‌رود که خواه یا ناخواه بطور ضمنی بر زندگی افراد موثر است. آیا وقت آن نرسیده که فرهنگ‌سازی لازم برای کمرنگ شدن و حذف این عقایدصورت گیرد؟
به هر حال همگی موافق این امر هستیم که هدف از تهیه جهیزیه در گذشته، حمایتی بود از خانواده‌ها نسبت به فرزندان‌شان. لکن به مرور کارکرد حمایتی جهیزیه تبدیل به انگیزه‌های دیگری از جمله قدرت‌نمایی و جلب توجه یا نوعی دهان‌کجی به دیگران شد.
شاید بتوان اینگونه برداشت کرد که ساز وکار جهیزیه به‌عنوان حمایت خانواده‌ها، بسیار کمرنگ بوده و بیشتر جنبه چشم‌وهم‌چشمی و تفاخر دارد. باتوجه به آن‌که مطابق قانون خرید لوازم منزل با زوج است، لذا اقدامات زوجه و خانواده وی را نبایست الزام و تکلیف دانست و این اقدام را میبایست به‌عنوان پیش‌کش و ابراز محبت از سوی خانواده دختر تعریف کرد، در همین راستا کارآمد است بمنظور حفظ استقلال زوجین کمک خانواده زوجه محدود و به بدون غرض‌ورزی باشد. شایسته است به‌منظور فرهنگ‌سازی و عدم ترویج اینگونه افکاری که بدون آگاهی در میان مردم رواج پیدا کرده، خدمات گسترده‌ای با هدف افزایش مهارت‌های زندگی افراد و خانواده‌های آنان و همچنین تسهیل ازدواج جوانان ارائه شود.
فرهنگ‌سازی پایه‌ای میبایست حداقل از سطوح بالاتر در مدارس آغاز شود تا دختران و پسران کم کم آماده زندگی مشترک شوند نه اینکه به یکباره خود را در شرایطی ببینند که هیچ آموزشی ندیده‌اند و نهایتاً شاهد آمار تکان دهنده‌ای از طلاق در جامعه باشیم.
کارگاه‌های تخصصی و در بعضی موارد، اجباری قبل از ازدواج و کسب نمره حداقل توسط زوجین در تست‌های قبل از ازدواج و آموزش آنها، راه حلی دیگر در بهبود زندگی زوجین میباشد.
باید توجه کرد که تشویق جوانان به ازدواج بدون آموزش نتایج بسیار مخرب تر از بالا رفتن سن ازدواج در پی خواهد داشت.