واردات به آب رسید
ریحانه موسوی
امروزه مسئله کمبود آب به یکی از نگران‌کننده‌ترین مسائل پیش روی کشور ایران تبدیل شده است. از آنجاکه حجم بسیار زیادی از منابع آبی کشور صرف تولید محصولات اقتصادی می‌شود، تحلیل چگونگی مصرف آب در بخش‌های مختلف اقتصادی، در جهت مدیریت صحیح این منابع امری ضروری به نظر می‌رسد.
واردات آب در خاورمیانه
خبرها حاکی از آن است که با بحرانی شدن مساله آب در خاورمیانه برخی از کشورها مانند عربستان، شروع به واردات آب کرده‌اند و برخی کشورها هم مانند بنگلادش که بیشترین دسترسی به آب شیرین را دارند، آب خود را صادر می‌کنند.
کاهش ۴۰ درصدی بارش‌ها
گفتنی است که از میزان بارش‌ها در سال جاری، نسبت به متوسط سالانه حدود ۴۰ درصد کاسته شده است. این بدان معنا است که میزان آب در دسترس حدود ۶۰ درصد کمتر شده، زیرا بخشی از بارش‌ها بلافاصله بعد از به زمین نشستن، تبخیر می‌شود و قابل دسترس نیست.
نابودی سیستان و بلوچستان
سیستان و بلوچستان در بحرانی انسانی و زیست‌محیطی رو به نابودی است. خشکیدگی شریان هیرمند نه تنها امنیت آب بلکه معیشت، سلامت و حیات استان را دستخوش نگرانی کرده است. به گفته علیم یارمحمدی نماینده زاهدان، نرخ بیکاری در قصرقند و نیکشهر حدود ۶۵ درصد و در چابهار و زاهدان در مرز ۴۰ درصد است.
آیا ایران ناچار به واردات آب می‌شود؟
در چنین شرایطی که تهیه آب اولویت نخست است، دو گزینه پیش روی سیاستمداران است. گزینه نخست شیرین سازی آب دریا بوده و دیگری واردات آب از افغانستان . آیا ایران ناچار به واردات آب می‌شود؟
هیچ نیازی به واردات آب نداریم
یک اقتصاددان، استاد دانشگاه و کارشناس برنامه‌های اقتصادی در رادیو می‌گوید: ما هیچ نیازی به واردات آب نداریم؛ سازمان جهاد کشاورزی برنامه‌ای برای جبران کمبود مواد‌غذایی در کشور و رفع نیاز جمعیت دارد که در آن به کشت فراسرزمینی و یا واردات مواد‌غذایی روی بیاورند، که در واقع در ادبیات اقتصاد معروف به واردات آب مجازی است و کشورهایی که توان تولید ندارند معمولاً سعی می‌کنند آب مجازی یا حقیقی وارد کنند.
دکتر عبدالمجید شیخی در گفتگو با «صبح امروز» ادامه می‌دهد: استدلالی که سازمان جهاد کشاورزی دارد با صحبت‌های خودشان تناقض دارد، آنها می‌گویند از تمام ظرفیت‌های بخش کشاورزی استفاده نکرده‌ایم، برای مهار آب به خصوص آب‌های سیلابی اقدامات لازم را انجام نداده‌ایم، مشکل بیکاری داریم، سرزمین وسیع داریم و حدود ۱۶ تا ۱۸ میلیون هکتار زمین را محصول می‌کاریم اما تا حدود ۵۲ میلیون هکتار ظرفیت توسعه سطح زیر کشت داریم.
وی تصریح می‌کند: به گفته سازمان جهاد کشاورزی ما هنوز نتوانسته‌ایم طرح‌های آبخیزداری را در سراسر کشور به طور کامل پیاده کنیم، لذا بخش اعظمی از آب به دلیل فقدان پروژه‌های بالادستی آبخیزداری و آبخوان‌داری هدر می‌رود. معضل بعدی این است که سیلاب به راه می‌اندازد و خاک را با خود تخلیه می کند و آن را به حوضه‌های آبریز می‌برد یا باعث ویرانی ابنیه، جاده‌ها، شهر‌ها و اماکن مسکونی و غیرمسکونی می‌شود.
راندمان آب ۴۰ درصدی
این اقتصاددان با بیان اینکه راندمان آب مصرفی ما حدوداً کمتر از ۴۰ درصد است یعنی تا ۱۰۰ درصد یک و نیم برابر فاصله داریم تبیین می‌کند: نمونه گزارش‌های خبری از مزارع کشت همراه با تجهیزات آبیاری نوین شود نشان می‌دهند، با تجهیز زمین‌های کشاورزی به روش‌های نوین آبیاری کوزه‌ای، نواری، قطره‌ای و بارانی می‌توانیم میزان مصرف آب در واحد سطح را به یک سوم تا یک چهارم کاهش دهیم.
وی عنوان می‌کند: اگر فناوری کاشت، داشت و برداشت را به مزرعه منتقل کنیم، تولید به دو تا سه برابر افزایش پیدا می‌کند. لذا اگر ما بتوانیم هم زمین‌های خودمان را مجهز کنیم و همراه با آن فناوری کاشت داشت و برداشت را به بهره برداران منتقل کنیم، تولید‌مان تا ۸ برابر نسبت به آب مصرفی افزایش می‌یابد.
کشت فراسرزمینی مناسب کشورهای پیشرفته
شیخی ابراز می‌کند: با وجود این شرایط، استدلال وزارت جهاد کشاورزی غلط است. زیرا کشت فراسرزمینی برای کشورهای پیشرفته است، زیرا آنها از ظرفیت‌های خود به طور کامل استفاده کرده‌اند و بازار تولید، مصرف و سرمایه‌گذاری‌شان اشباع شده است.
وی در ادامه می‌گوید: ما در شرایطی که نیروی بیکار زیادی داریم بهره‌وری‌مان از آب، فناوری و خاک پایین است و دچار معضل سیلاب هستیم اصلاً نیازی نداریم تا فعلاً به فکر کشت فراسرزمینی بیاندیشیم، به خصوص اینکه کمبود سرمایه‌گذاری نیز داریم.
اهمیت درون‌زایی تولید
این کارشناس اظهار می‌کند: در کشور ما اعتقادی به درون‌زایی تولید، اقتصاد مقاومتی و هم‌افزایی عوامل تولید ندارند و فکر می‌کنند که می‌توانند مشکلشان را سر سفره خارجی‌ها حل کنند.
اهمیت سیاست‌های مقام معظم رهبری
وی مطرح می‌کند: ما باید بتوانیم طبق سیاست‌های کلی آب که توسط مقام معظم رهبری ابلاغ شده و بنده نیز در مجمع تشخیص مصلحت در تدوین و تصویب نهایی آن مشارکت داشتم پیش بینی شده، عمل کنیم. در این برنامه باید به طرح‌های جامع آبخیزداری روی بیاوریم تا بتوانیم ذخایر آبی تحت الارضی خود را افزایش دهیم و در بالا دست‌ها جلوی هدر رفت آب را بگیریم تا در پایین دست دچار مصیبت سیل، فرسایش خاک، خسارت‌های جانی و مالی در مناطق مزدحم جمعیتی نشویم و ابنیه‌های ما خراب نشود.
شیخی تفویض می‌کند: ذخیره‌سازی آب پشت سدهای بتنی اقدامی مناسب است و نرخ تبخیر آب در پشت سدهای ذخیره‌ای حدود ۱۲ تا ۱۶ درصد است که با استفاده از روش‌های آبخیزداری حداکثر ۲ درصد بیشتر نیست.
عدم تعهد افغانستان به قرارداد ۱۳۵۱
از سوی دیگر موضوعی که چالش بر‌انگیز شده این است که بر اساس قرارداد ۱۳۵۱، افغانستان باید سالانه ۸۲۰ میلیون مترمکعب به عنوان حقابه هیرمند به ایران پرداخت کند. افغان‌ها که در سال‌های گذشته به بهانه خشکسالی به تعهدات خود عمل نکرده‌اند، حالا از صادرات آب به ایران به ازای دریافت نفت سخن می‌گوید. اما چرا ایران نمی‌تواند از آب‌های خارج از سرزمین خود به درستی استفاده کند؟
افغانستان، دست‌نشانده آمریکا
دکتر عبدالمجید شیخی در این خصوص می‌گوید: افغانستان دولتی است که دست نشانده و تحت فشار آمریکا قرار دارد، به همین دلیل به تعهدات خود را عمل نمی‌کند. این نیز در راستای همان برنامه جنگ اقتصادی است که آمریکا به راه انداخته و هم اکنون اطراف مارا پایگاه نظامی چیده، زیرا می‌خواهد کشور ما را به حصر نظامی در‌بیاورد. یکی از اقدامات آن هم فشاری است که به کشورهای همسایه می‌آورد تا به‌طور نا‌خواسته، خلاف منافع اقتصادی ایران اقدام کنند.
تهاتر نفت به آب رسید
بعد از تهاتر نفت با کالاهای اساسی این‌بار نوبت به آب رسیده است. رییس جمهور افغانستان به تازگی اعلام کرده که حاضر است به ازای صادرات آب به ایران و تامین آب استان‌های شرقی کشور، نفت دریافت کند. این گفته‌ها در حالی مطرح شده که قراردادی که حدود نیم قرن از امضای آن می‌گذرد، در طول سال‌های گذشته به بهانه خشکسالی اجرایی نشده است، بهانه‌ای که تصاویر ماهواره‌ای منتشر شده نشان می‌دهد که زیاد هم واقعیت ندارد. بر اساس اطلاعات ماهواره‌ای PERSIANN-CDR و CHIRPS در بازه ۳۳ ساله ۱۹۸۳ تا ۲۰۱۶، میزان بارندگی فصلی و سالانه در حوضه آبریز هیرمند افزایش داشته است.
اضافه برداشت ۷۷ درصدی از ذخایر آبی
در مقاله «برداشت انسانی از آب‌های زیرزمینی باعث خشکسالی در ایران است» اطلاعات و داده‌های حوضه‌های آبخیز، عناصر طبیعی و انسانی تاثیرگذار بر آب‌های زیرزمینی در کشور از سال‌های 2002 تا 2015 مورد مطالعه قرار گرفته است؛ بر اساس یافته‌های آن، کل تخلیه آب‌های زیرزمینی در طی این مدت 74 کیلومترمکعب یعنی معادل 74 هزار میلیارد لیتر بوده که اضافه برداشت 77 درصد از ذخایر آبی ایران، نشانه آشکار این امر است که نتیجه آن نیز برای اکوسیستم ایران، شوری بیش از اندازه خاک و فرونشست‌های متعدد زمین خواهد بود.
دلیل کاهش آب‌های زیرزمینی
نویسندگان این مقاله بر این باورند که با وجود اینکه خشکسالی‌های طبیعی بر مبنای کاهش میزان نزولات به مانند ماشه‌ای برای کاهش ذخایر آب‌های زیرزمینی هستند، اما اضافه برداشت‌های آبی که توسط ساکنان مناطق مختلف صورت می‌گیرد، مهم‌ترین دلیل کاهش آب‌های زیرزمینی است.
آنها هشدار می‌دهند که ادامه روند نامناسب مدیریت سفره آب‌های زیرزمینی و حوضه‌های آبریز می‌تواند اثرات جبران‌ناپذیری بر محیط زیست، اکوسیستم و به صورت کلی تهدیدی برای امنیت غذایی، اقتصادی و اجتماعی کشور باشد.
ایران از اوایل قرن بیست‌ویک، تحت شرایط خشکسالی طولانی مدت بوده که این خشکسالی‌ها، با نابودی دریاچه‌ها و تالاب‌ها، همراه با تنش آبی بیش از حد در سرتاسر کشور بروز یافته است.
الزام کشور بر تغییر الگوی مصرف
از آنجایی که ایران به لحاظ جغرافیایی در یک اقلیم خشک قرار دارد، بیش از هر زمان دیگری نیازمند تغییر الگوی مصرف است. آنگونه که آمارها نشان می‌دهد ذخایر آبی ایران در شرایط بحرانی قرار دارد. وضعیت بارندگی‌ها چنگی به دل نمی‌زند، با این وجود در فهرست پر مصرف‌ترین مردمان دنیا قرار داریم. مصرفی که اگر از هم اکنون فکری به حال آن نشود، ممکن است ایران را در فهرست کشورهای واردکننده آب قرار دهد.
خشکسالی شدید، تهدیدی برای کشور
محققان بر این باورند که یک خشکسالی شدید ناشی از برداشت‌های گسترده از آب‌های زیرزمینی، ایران را تهدید می‌کند. این موضوع به ویژه در مناطق با آبیاری و جمعیت زیاد در شمال غربی، عرب و شمال شرق ایران که تقاضا آب به‌شدت بالاست، دیده می‌شود. یافته‌ها نشان می‌دهد که 73 درصد از اراضی ایران تحت اضافه برداشت شدید آب زیرزمینی قرار دارند که این امر با چاه‌های خشک شده در سرتاسر کشور آشکار می‌شود.